Arkadaşlık

Arkadaşlık, bir kişilerarası ilişkidir, birbirlerine karşı sevgi ve anlayış gösteren kimselerin kurduğu sosyal ve duygusal bağdır.

Arkadaşlık, iletişim, sosyoloji, sosyal psikoloji, antropoloji ve felsefe gibi akademik alanlarda incelenmiştir. Sosyal değişim teorisi, eşitlik teorisi, ilişkisel diyalektik ve bağlanma teorisi dahil olmak üzere çeşitli akademik arkadaşlık teorileri önerilmiştir.

Kökeni

Türkçe kökenli bir sözcüktür, arka çıkmak deyiminde kullandığımız arka zahîr, hâmi, yardımcı ile bağlantılı görünmektedir. Buna göre arkadaş birbirine arka (destek) olan insanları ifade etmek üzere arka isim köküne ortaklık bildiren +daş ekinin getirilmesiyle türetilmiştir.

Halk etimolojisine dayalı bir açıklamaya göre ise arkadaş kelimesinin kökeni şöyledir: Eski Türklerde askerler savaşırken arkadan gelecek herhangi bir saldırıyı kontrol edebilmek için sırtlarını bir ağaca, kaya veya taşa vererek ok atarlarmış. Genelde bozkır hayatı yaşadıkları için bu sırt dayanan nesne genelde bir taş veya kaya olurmuş. Yıllar sonra bu sırt dayanan taşın ismi "arka-taş" iken arkadaş şeklinde yerleşmiş, bugün de iletişim içinde olunan ve samimiyetine güvenilen kişilere verilen isimdir.

Arkadaşın eş anlamlıları ise bacanak, dost, eş, tomdaş, yoldaş sözcükleridir.^[1]^[2]^[3] Anadolu ağızlarında arkadaş anlamında abbap, adaş, agadaş, agilik, ağoş, ardeç, arkeş, ayahtaş, ayegen, bağdaşık, bıllalık, cöñer, cura, eci, gada, gağa, gardaşlık, geyz, gıyız, hentoş, icam, iyan (iğen), kafar, kakadak, karayen, kıdım, öğür, sabadaş, sağdıç (sadış), sıñarı, yanaşıh sözcükleri tespit edilmiştir.^[4]

Anadolu sahasında tarihî metinlerde arkadaş anlamında eş (iş), koldaş, koştaş, sıñarı, uya^[5] sözcükleri kaydedilmiştir. Ayrıca Osmanlıca celîs, musahib, refik, hemdem, hempâ, yâr sözcükleri de bu anlamda kullanılmıştır.^[6]

Türk lehçelerinde arkadaş anlamında adaş, dost, ipteş, yoldaş gibi kelimeler kullanılmaktadır.^[7] Ancak Türk dilinin tarihî ve bugünkü kollarında arkadaş anlamında kullanılan sözcükler bunlarla sınırlı değildir. Mesela Azerbaycan'da konuşma dilinde arkadaş anlamında erkeklere atfen qaqaş sözcüğünün kullanılması yaygındır.^[8] Türkçede yakın arkadaş olan ergenler birbirlerine kanka da demektedirler.^[9]^[a]

Notlar

^ Sözcüğün Çingenece konkadan veya Türkçe kan kardeşi sözcüğünden geldiği yönünde görüşler varsa da bunlar sağlam kaynaklara dayanmamaktadır. Nişanyan sözcüğün Çingene dilinden alınma olduğu görüşüne ilaveten sözcüğün ilk defa Metin Kaçan'ın Ağır Roman'ında geçtiğini belirtse de, bu sözcüğe daha eski bir kitap olan Latife Tekin'in Buzdan Kılıçlar (1989) adlı kitabında (s. 36) rastlanılmaktadır. Sözcüğün Eski Türkçeden beri benzer ve yakın anlamlara gelen varyantları bulunmaktadır: Eski Türkçe kang baba > kaka baba (Türkmence), qağa ağabey; amca (Azerice), qaqaş / qaqa arkadaş (erkeklere atfen) (Azerice), kaka ağabey (Kırıkla *Dinar -Afyon, *Gerze -Sinop), kaka erkek kardeş (Salda *Yeşilova -Burdur), gaga ağabey (Çiftlik, Sütlaç, Çığrı, Başmakçı *Dinar -Afyon, *Eşme, Karahallı -Uşak, Gönen, Kozluca, *Keçiborlu -Isparta, Çamköy *Gölhisar, Çuvallı, Kavak *Yeşilova, Başpınar *Tefenni -Burdur, Söğüt *Honaz, Eziler *Güney, Darıveren *Acıpayam, Bulkaz, Çıtak, Emircik *Çivril -Denizli, -Çanakkale, Balçıkhisar -Eskişehir, -Bolu, Tergili *Bafra -Samsun, *Kemaliye, *Kemah -Erzincan, Yukarıkale, Hacıilyas *Koyulhisar -Sivas, Çiğil -Konya, *Elmalı, Kapaklı *Kaş -Antalya), gakko erkek kardeş (Harput -Elazığ)

Kaynakça

^ Eş ve Yakın Anlamlı Kelimeler Sözlüğü
^ NTV Haber Web Sitesi, 18.10.22 Arkadaş Eş Anlamlısı - Arkadaş Kelimesinin Eş Anlamlısı Nedir?
^ Pamukkale Üniversitesi İngilizce Sözlük
^ TDK Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü
^ TDK Tarama Sözlüğü
^ "PAÜ Osmanlıca Sözlük". 25 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2019.
^ Kültür Bakanlığı Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (editör: A. B. Ercilasun
^ PAÜ Azerice Sözlük
^ TDK Güncel Türkçe Sözlük

Ayrıca bakınız

Sosyoloji ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz.

[10] Sözcüğün Çingenece konkadan veya Türkçe kan kardeşi sözcüğünden geldiği yönünde görüşler varsa da bunlar sağlam kaynaklara dayanmamaktadır. Nişanyan sözcüğün Çingene dilinden alınma olduğu görüşüne ilaveten sözcüğün ilk defa Metin Kaçan'ın Ağır Roman'ında geçtiğini belirtse de, bu sözcüğe daha eski bir kitap olan Latife Tekin'in Buzdan Kılıçlar (1989) adlı kitabında (s. 36) rastlanılmaktadır. Sözcüğün Eski Türkçeden beri benzer ve yakın anlamlara gelen varyantları bulunmaktadır: Eski Türkçe kang baba > kaka baba (Türkmence), qağa ağabey; amca (Azerice), qaqaş / qaqa arkadaş (erkeklere atfen) (Azerice), kaka ağabey (Kırıkla *Dinar -Afyon, *Gerze -Sinop), kaka erkek kardeş (Salda *Yeşilova -Burdur), gaga ağabey (Çiftlik, Sütlaç, Çığrı, Başmakçı *Dinar -Afyon, *Eşme, Karahallı -Uşak, Gönen, Kozluca, *Keçiborlu -Isparta, Çamköy *Gölhisar, Çuvallı, Kavak *Yeşilova, Başpınar *Tefenni -Burdur, Söğüt *Honaz, Eziler *Güney, Darıveren *Acıpayam, Bulkaz, Çıtak, Emircik *Çivril -Denizli, -Çanakkale, Balçıkhisar -Eskişehir, -Bolu, Tergili *Bafra -Samsun, *Kemaliye, *Kemah -Erzincan, Yukarıkale, Hacıilyas *Koyulhisar -Sivas, Çiğil -Konya, *Elmalı, Kapaklı *Kaş -Antalya), gakko erkek kardeş (Harput -Elazığ)

[1] Eş ve Yakın Anlamlı Kelimeler Sözlüğü

[2] NTV Haber Web Sitesi, 18.10.22 Arkadaş Eş Anlamlısı - Arkadaş Kelimesinin Eş Anlamlısı Nedir?

[3] Pamukkale Üniversitesi İngilizce Sözlük

[4] TDK Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü

[5] TDK Tarama Sözlüğü

[6] "PAÜ Osmanlıca Sözlük". 25 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2019.

[7] Kültür Bakanlığı Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (editör: A. B. Ercilasun

[8] PAÜ Azerice Sözlük

[9] TDK Güncel Türkçe Sözlük

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[a]