Capoeira

"Capoeira veya Savaş Dansı" Ressam: Johann Moritz Rugendas, (yapım: 1825, yayın: 1835)

Capoeira (ka-pu-ey-ra şeklinde okunur), Brezilyalı kölelerin muhtemelen 16. yüzyılda ortaya çıkardıkları; savaş sanatı, spor ve müzik içeren bir savaş sanatı.

Tanıtım

Brezilya Portekizcesi'nde kelime anlamı büyük ormanlarda küçük ağaçsız alandır. Dövüş sanatının adı da buradan gelmektedir.

Brezilya'da yaşayan Afrika asıllı kölelerin kendilerini savunmak için geliştirdikleri bu saldırı kökenli spor bugün Brezilya başta olmak üzere Dünya'nın 48 ülkesinde resmi olarak yapılmaktadır. Estetik görünümü ve katı formlara sahip olmayışı capoeirayı diğer savunma sanatlarından ayırır. Bazı insanlara göre Capoeira bir savaş sanatı, savunma sanatı ya da sadece bir dans olabilir. Brezilya'daki capoeiranın kökenlerini yaratan köleler için Capoeira 'Özgürlüğe giden yol' olarak kabul görmüş.

Capoeira, roda adı verilen insanlardan oluşan bir çember ya da yuvarlak daire ya da yarım daire içerisinde iki kişi ile belli stillerde ve ritimlerde oynanan bir oyundur. Bu oyunun adı jogodur. Roda çemberinin ve jogu oyununun belli töresel kuralları vardır. Roda, orkestrayı da içinde barındırır. Oyun müzik eşliğinde, saldırı ve savunma kavramları temel alınarak oynanır. Bu oyunda rakipler birbirlerine ağırlıklı olarak zihinsel ve bunun yanında fiziksel üstünlük sağlamaya çalışır.

Capoeira, angola ve regional adı verilen iki temel stil halinde oynanan bir oyundur. Her iki stilde de kurallar, oyunun anlamı ve amacının bilinmesi, uygulamaktan çok daha önemlidir.

Capoeira ile ilgilenen bir kişi, öncelikle bu kültürün gerçek felsefesini ve kurallarını öğrenebilmek için bir hocadan eğitim almalıdır.

Capoeiranın amacı, felsefesi, geleneksel kuralları, orkestrası, enstrüman, ritim ve şarkıları, oyunu ile bir bütündür. Capoeirada kurallar gelenekseldir ve çok önemlidir.

Tarihçe

Günümüzde Capoeira

Doğumu ve gelişimi

Portekizliler, 16. yy'ın 30'lu yıllarında, şeker pancarı üretimi için çalıştıklarından birçok işçiye ihtiyaç duymuşlardı. Bu yüzden, kendi yerlileri olan "Tupi" kızılderililerini köleleştirmeye çalıştılar.

Kızılderililer işçi değil, avcı olduklarından, o kadar yoğun bir tempoya ayak uyduramıyorlardı, ama buna karşın yine de köleleştirildiler. Portekizliler, köle kullanımında uzman olmalarına rağmen, kısa bir süre içinde yüzbinlerce kızılderili çeşitli nedenlerle ölmüş ve bu nedenle kilise kızılderililerin köleleştirilmesini yasaklamıştır.

Açık kalan işçi boşluğu bir şekilde doldurulması gerekmiştir. Bu düşünceyle hareket eden Portekizliler, kısa bir süre sonra, 1538 yılından sonra Afrika'dan Brezilya'ya 2-3 ile 18 milyon arasında bir sayıda köle getirtmeyi başarmıştır. Kölelerin çoğu, çok kötü şartlar altında kuzeydoğu Brezilya'daki şeker pancarı üretim sahalarında çalıştırılımıştır. Bu dönemde, birçok köle kaçmaya çalışmış, kaçarken veya kaçtıktan sonra "Capitães do mato" (ormanın kaptanları) tarafından yakalanıp çok büyük cezalara çarptırılmışladır. Capitães de mato'ya yakalanmadan kaçabilen köleler (o dönemde sayıları pek fazla değildi) yaşamlarını tehlikeli ormanlarda sürdürmek üzere kurdukları "quilombos" adı taşıyan köylere (topluluk) yönelmişlerdir. Kısa bir zaman sonra, Brezilya'nın ormanlarında birçok quilombos kurulmuştur.

Bunların başlangıcı 1690'lı yıllarda Palmares'in ormanlarında (bugünkü Alagoas) görülmüş ve sayıları sürekli artmıştır. Buna rağmen, quilombos sayısı Portekiz askerlerine karşı koyabilecek ölçüde gelişmemiştir. Bu durum, 14 Şubat 1630 yılında Hollandalılar'ın üçbine yakın askerle Portekiz ordusuna saldırmasıyla değişmiş ve köleler ayaklanarak kaçma imkânı bulabilmişlerdir. Palmarino'lulara katılan çok sayıda köle, Palmarino'luların kendilerine olan güvenlerini arttırmıştır.

1635 yılında, Quilombo'ların başına Gunga-Zumba (anlamı: büyük öncü) geçmiştir. Gunga-Zumba önderliği ele aldıktan sonra, Hollanda ve Portekiz askerleri birçok kez Palmarino'ya saldırı düzenlemiş, ama her seferinde başarısız olmuşlardır. 1667'den 1670'e kadar Pernambuco'nun güneyi Palmarino'luların egemenliğinde kalmıştır. 1676'da Pernambuco'nun o dönemki generali olan Pedro de Almedia, acımasızlığı ile ünlenen komutan, Fernão Carrilho'yu Palmarino'yu yerle bir etmesi için görevlendirmiştir. 1667'de Palmarino'ya saldırılmış ve kuşatma sonucunda Gunga-Zumba'nın Amaro'da bulunduğu ortaya çıkmıştır.

Komutan Fernão C. Gunga-Zumba'yı ele geçirebilme amacıyla Amaro'ya saldırmış, ama ayağından ağır bir yara almasına rağmen Gunga-Zumba kaçmayı başarmıştır.

1678'de Porto Calvo'ya geri dönen komutan, büyük ölçüde asker kaybetmesine rağmen, Portekiz halkı tarafından bir şampiyon gibi karşılanmıştır. Generalin elinde 200'den fazla Palmarino esiri bulunmasından dolayı, Gunga-Zumba'yla bir antlaşmaya varmaya çalışmış ve savaşlardan yorgun düşen Gunga-Zumba antlaşmayı kabul etmiştir. Bunun ardından, Gunga-Zumba yanına birçok Palmarino'luyu alarak Serinhaém'den 32 kilometre uzaklıkta bulunan Lucaû'daki bir rezerveye yerleşmiştir. Herkes Palmarino'luların yenildiğini düşünürken, kısa bir süre sonra halk yeniden ayaklanmış ve yeni kral, öncekilerden daha acımasız ve kararlı olan Zumbi başa geçmiştir.

Martelo do Chão

İlk Quilombo'lar kurulmadan önce, tutsak dönemlerinde geliştirilen Capoeira, Gunga-Zumba'nın döneminde de kullanılmasına rağmen, en yoğun Zumbi'nin döneminde kullanılmıştır. Zumbi'yi yok etmek için birçok girişimde bulunulmuş ve sonra Pernambuco'nun generali, "yabani" lakabı takılmış Domingos Jorge Velho'yu Bandeirantes'in başına geçirerek, Zumbi'yi ve Palmarino'luları yakalamak üzere görevlendirmiştir. Birçok kez savaşa girilmesine rağmen, Velho her seferinde başarısız olmuş, ama pes etmemiştir. Pernambuco'nun zengin tabakası, Palmarino'lular yüzünden birçok köle kaybetmiş ve bunun sonucunda generale baskı yapmaya başlamışlardır. General, bunun üzerine 1694 yılında Velho'ya, Palmarino'ya karşı 9000 asker vermiştir. Bu savaş Palmarino tarihinde ikinci en büyük savaş olmuştur. Velho başarısız olmak üzereyken, Macaco (Palmarino'da bir quilombo)'nun önüne altı tane top getirtmiş ve Palmarino'luları geri çekilmeye zorlamıştır. Bu sistemi bir raya oturtarak, Velho tüm köyleri birer birer yıkmaya başlamıştır. Savaş bittikten sonra, Palmarino'luların çok azı hayatta kalmıştır ve bunlardan birisi de Zumbi'dir.

Kitaplarda anlatılana göre, Zumbi çok yakın bir arkadaşı olan Antônio Soares'in ihbarı üzerine öldürülmüştür, çünkü Soares Portekizlilerin tutsağı konumunda olduğundan, işkencelere daha fazla dayanamayarak Zumbi'yi ele vermiştir.

20 Kasım 1695'te Gongoro'da Zumbi Soares'le karşılaşmış ve sarıldıkları sırada, Soares Zumbi'nin karnına bir hançer saplamıştır. Aniden meydana çıkan Portekiz askerlerinden kaçmaya çalışırken, Zumbi bir kişiyi öldürmüş ve birçok kişiyi yaralamıştır.

Zumbi'nin ölümü ile Palmarino direnişi sona ermiştir. Palmarino'nun tarihi capoeiranın da tarihi olmuştur, çünkü siyah kölelerin ateşli silahlara karşı kullandıkları en büyük silahları capoeiraydı. Bundan dolayı, 13 Mayıs 1888 Brezilya'daki "abalição" (köleliğin kalkması)'dan sonra isyancıların vazgeçilmez silahı Capoeira da yasaklanmıştır. Bu engellere rağmen, siyah kültürün bir öğesi olan Capoeira hayatta kalmayı başarabilmiştir.

Vücutları silahlarıydı. Dansları ise kamufle. Bu gizlilik aynı zamanda da onların hayat felsefesi ve kültürü oldu.

Türleri

Capoeira hareketlerinden biri

Angola, Regional ve Senzalaolmak üzere üç genel tarzı vardır. Bunların dışında berimbaudan çıkan belli ritimlere göre oynanan oyunlar vardır: banguela, iuna, muidinho gibi.

Angola

Angola, daha çok gelenekseldir ve Afrika mirasını yaşatan kültürdür. Yavaş bir ritimle yere yakın oynanır. Amaç kurnazlık ve çeviklikle rakibi alt etmektir. İlk capoeira örneklerine daha yakın olduğu varsayılır. Bu oyunun zorluğundan dolayı Mestrelerin (Ustaların) oyunu da denmektedir. Müzik yavaş başlar ve oyunda buna bağlı olarak yavaştır. Angola oyunları uzun sürer ve bu süre içerisinde müzik hızlanır. Müzikle birlikte oyun da hızlanır. Müziğin ritmi ve şarkının sözleri oyunun karakterini etkiler. Yavaştan hızlıya doğru giden sadece bedenin değil aklında sınırlarının zorlandığı, mandinga adı verilen kandırma, kurnazlık oyunlarının bulunduğu zengin bir tarzdır. Ayrıca en zengin orkestra Angola'da bulunur.

Regional

Mestre Bimba group, 2022

Mestre Bimba tarafından geliştirilen Capoeira sitilidir. Angola sitilinin dövüş tekniklerinde yetersiz kaldığını düşünerek Capoeira'nın dövüş tekniklerine ağırlık vererek jinga tekniğinden en sert tekniklerine kadar değiştirmiştir. Ayrıca geliştirdiği sequensa teknikleri ile öğrencilerin çok daha çabuk mezun olmalarını sağlamıştır. Regional dövüş teknikleri üzerine kurulmuştur ve akrobatik öğeler içermez, oldukça serttir.

Birçok Mestre Bimba'yı ve sitilini eleştirmiş, Sitilinin capoeiranın ruhuna aykırı olduğunu savunmuş ve şiddetle karşı çıkmıştır. Bunun üzerine M. Bimba bütün Mestrelere meydan okur ve müsabakaya çağırır. Gönüllü olan üç mestreden en fazla dayananı sadece 70 saniye ayakta kalabilmiştir…

Senzala

Bu stil Mestre Bimba'nın eleştirilerine karşı ve bu eleştirilerinde haklı çıkmasından sonra capoeiranın eski halini koruyarak pek çok mestre tarafından geliştirilen Regional ve Angola stilini birleştiren, bu günün modern capoeira'sı olarak nitelenen ve bu gün en fazla uygulanan capoeira sitilinden biri olmaktadır. Fakat ne yazık ki çok fazla Mestre Bimba'nın Regional stili ile karıştırılmaktadır.

Capoeira regional animasyon

Banguela

Bu sitilde Regional sitilinin bir oyunudur darbe ve vuruşlardan ziyade iki kişinin uyumu içinde uygulanır dövüş teknikleri kullanılsa da dövüşten uzaktır. Amaç dövüşten çok strateji ve uyumdur. vücutla yapılan dama ya da satranç gibi düşünülebilir.

İuna

İki capoeiristanında tüm yeteneklerini gösterebildiği karşılıklı tekniksel ve acrobatik kapışmanın yapıldığı, birinin yaptığı hareketi diğerinde yapmaya çalıştığı oyun stilidir ve bu oyunu sadece formado - Graduado (Mezun) veya daha üst seviyeye sahip capoeiristalar oynayabilir.

Miudinho

Mestre suassunanın yarattığı capoeristaların oyun oynama becerilerini sergilediği çok yakın oynanan bir oyundur

Capoeirada Seviyeler ve İlgili Terimler

Batizado: Kelime anlamı vaftiz olan bu seremoni, capoeirada öğrencilerin okula alınması ve ilk corda(o)larını aldıkları büyük bir festivaldir. Genelde batizadolarda yeni öğrenciler corda(o) alırken, eski öğrencilerin de seviyeleri yükselir. Bunların gerçekleşmesi için öğrencinin genellikle yılda bir kez yapılan bu etkinliğe katılması gereklidir. Aksi takdirde seviye değişimleri ya da okula dahil olma işlemi gerçekleşmez. Bu törenler capoeiranın Afrika kökenlerinin temsilidir.
Capoeirista: (Ka-pu-e-ris-ta şeklinde okunur) Capoeira yapan kişi.
Corda(o): Öğrencilerin seviyelerini gösteren bir çeşit kemer sistemidir. Bazı okullar corda, bazıları cordao kullanmaktadır. Corda genellikle fabrika yapımı, aslen kirli beyaz olan ve daha sonradan Mestre tarafından seviye renklerine boyanan bir kemerdir. Cordao ise farklı renklerde iplerin alınıp öğrenciler tarafında örülmesiyle hazırlanan bir kemer çeşididir. Okuluna göre değişen kemer sistemlerinin renkleri de genel olarak iki grupta toplanabilir. Bir sistemde Brezilya bayrağının renkleri kullanılırken, diğer sistemde içinde sarı, turuncu, kırmızı, mor gibi her biri farklı anlam ifade eden bir renk çeşitlemesi bulunur. Bu durumda farklı okullarda seviyelerin gösterilmesinde bir standart bulunmamaktadır. Örneğin Mestre seviyesi bazı okullarda beyazken, bazı okullarda kırmızı ya da siyah olabilir.
Formad(o)(a)/Graduad(o)(a): Bu seviyenin ismi de okuluna göre değişiklik göstermektedir. İlk hocalık seviyesidir. Öğrenci eğitmen yardımcılığını tamamlamış ve resmi bir eğitmen olmuştur. Yine sonundaki harf öğrencinin cinsiyetine göre değişir.
Monitor(o)(a): Eğitimini tamamlamış öğrencilere verilen isimdir. Bu öğrenciler asistan olarak ders verebilirler. İsimlendirme de yine Portekizce cinsiyet kuralı geçerlidir.
Instrutor(a): Formado(a)/Graduad(o)(a)dan sonra gelen eğitmenlik seviyesidir. Yine eğer eğitmen bayansa ismin sonuna 'a' eklenir.
Professor(a): Contra Mestre/Mestrando'dan önceki hocalık seviyesidir. Eğer eğitmen bayansa sonuna 'a' eklenir. Bunun nedeni Latin kökenli bir dil olan Portekizce'nin nesne ve öznelere cinsiyet vermesi, fiileri buna göre çekmesidir.
Contra Mestre ya da Mestrando: Okuluna göre ismi değişen bu seviye mestrenin bir altındaki derecedir ve mestreden sonraki en önemli mertebedir.
Mestre: Capoeirada ulaşılan en yüksek mertebe. Mestre Acordeon ve Suassuna gibi büyük mestrelere Grand Mestre de denmektedir.
Estagiero: Aktif olarak capoeira yapan kimsenin yani bir capoeiristanın grup değiştirmesi durumunda yeni girdiği grupta aldığı seviyedir. Karşılığı olarak direkt bir seviye yoktur. Yeni bağlandığı menstre veya contra mestre tarafından unvanı verilene kadar bu seviyede kalınır. Gruba tam geçiş sağlanınca o grupta karşılık gelen derecesine göre yeni bir unvan alır.

Capoeirada Kullanılan Müzik Aletleri

Berimabu çeşitleri

Berimabu'nun diğer parçaları: caxixi, dobrao ve baqueta

Capoeira müziğini yapan gruba Bataria denmektedir. Genelde batariada şu çalgılar bulunur:

Agogo: Tahta, plastik ya da demirden olan agogo bir sopa aracılığıyla çalınan en temel ritim aletlerinden biridir. Eğer demirden yapılırsa ziller grubuna girebilir.
Atabaque: (Atabaki ya da atabake şeklinde okunur.) Brezilyalı Afrikalılara özgü ve elle çalınan bir davuldur. Deri kısmı genelde manda derisinden yapılır, dekorasyon olarak da çoğunlukla tüylü bırakılmaktadır. Capoeiranın genel ritmini sağlamak için kullanılır. Ayrıca maculelê, samba de roda ve afoxe danslarında da kullanılır.
Berimbau: (Birimbau diye okunur) Capoeirada kullanılan en önemli müzik aletidir. Kökleri Afrika'ya kadar dayanmaktadır. Eski zamanlarda Capoeirista'ların (Capoeira yapan kişi) Berimbau'nun ucuna jilet, bıçak gibi keskin aletler yerleştirerek silah olarak da kullandıkları söylenir. Berimbau aslında çok basit bir formata dayanan ama oldukça farklı tınılar elde edebilen bir alettir. Ayrıca farklı tonlarıve görevleri olan berimbau'lar vardır. Berimbau altı parçadan oluşur. Bunlar:
Arami: Bu aslında basit bir çelik teldir. Brezilya'lı capoeirista'lar bunu eski kamyon lastiklerinin içlerinden çıkarırlar. Bu tel daha sonra zımparalanarak temizlenir, ucuna atılan bir düğümle verga'ya bağlanarak yukarıdan gerilir. Böylece berimbau'u akor yapmış olursunuz.
Baqueta: (Baketa diye okunur) Yine rotan, bambu gibi ağaçların arta kalan, daha ince parçalarından yontularak yapılan bu parça bir çeşit bagettir ve aramiye vurularak berimbau'un asıl sesini verir.
Cabaça: (Kabasa diye okunur) Bu parça bildiğimiz kabağın kurutulup içinin oyulmasıyla yapılır. Arkasına açılan iki deliğe bağlanan bir iple berimbau'a eklenir.
Caxixi: (Kaşişi diye okunur) Caxixi sepet gibi örülen sonra içine koyulan bilumum fasulye, boncuk gibi şeylerle sallanarak müziğe ses katan bir parçadır.
Dobrao: Dobrao metal bir para olabileceği gibi deniz kenarında bulunan, elinizin rahat edeceği büyüklükte bir taş da olabilir. Bu parça berimbau çalınırken aramiye değer ve bu şekilde "nota" oluşturur.
Verga: Berimbau'nun "gövde" kısmıdır. Bambu, rotan gibi çok yumuşak olmayan, eğilme kapasitesi olan ama kolay kırılmayan ağaçlardan yapılır. Genelde bir metre civarında bir uzunlukta olur.

Aslında fakir Brezilya halkının sokaktan toplayıp yapabilecekleri kadar basit tutulan bu müzik aletini, her öğrencinin kendisinin yapması adettendir ve capoeira eğitiminin bir parçasıdır.

Pandeiro: Genel anlamda Türk tefini andıran bu müzik aletinin teften en büyük farkı zillerinin daha büyük olması, daha ağır bir metalden yapılması ve tınlamayı en aza indirmek için zillerinin dışa dönük değil, içe dönük olmasıdır.

Maculelê ve Samba de Roda

Atabaque

Maculelê ve Samba de Roda aslında doğrudan capoeira olmayıp zamanla capoeiraya eklenip onun bir parçası olmuş danslardır. Maculelê, capoeira çemberinin ("Roda"- Hoda diye okunur) içinde aslen facâo adı verilen bıçaklarla ama genellikle sopalarla yapılan bir çeşit eşli danstır.

Çemberin sambası şeklinde çevrilebilecek olan samba de roda ise Brezilya'lıları samba dansının capoeiradan sonra yapılan ve yine eşli olarak Çemberin içinde oynanan bir çeşididir. Dövüşün bittiğini ve artık beraber dans edip eğlenme zamanı geldiğini belirtir. Özellikle capoeira felsefesindeki kardeşlik ve anlayışın göstergesidir.

Kaynakça

Bu madde kısmen İngilizce Wikipedi "Capoeira" 14 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ve Almanca Wikipedia "Capoeira" 13 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. maddeleri kaynaklıdır.

Dış kaynaklar

Capoeira, Nestor (2003) The Little Capoeira Book 2.ed., Berkeley: North Atlantic Books, ISBN 978-1-55643-440-2,
Capoeira, Nestor (2012) Capoeira: Roots of the Dance-Fight-Game Berkeley:North Atlantic Books. ISBN 978-1-58394-637-4. (İngilizce)
Poncianinho, Mestre ve Almeida, Ponciano (2007), Capoeira: The Essential Guide to Mastering the Art. New Holland. ISBN 978-1-84537-761-8 (İngilizce)
Almeida, Bira "Mestre Acordeon" (1986) Capoeira: A Brazilian Art Form. Berkeley: North Atlantic Books. ISBN 0-938190-30-X. (İngilizce)
Downey, Greg (2005) Learning Capoeira: Lessons in cunning from an Afro-Brazilian art, Oxford: Oxford University Press. ISBN 0195176987 (İngilizce)
Merrell, Floyd (2005), Capoeira and Candomblé: Conformity and Resistance in Brazil. Princeton: Markus Wiener. ISBN 1-55876-349-X (İngilizce).

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta Capoeira ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

Capoeiralist websitesinde dünyadaki değişik ǘlkelerde (bu arada Türkiye'de) bulunan Capoeira okul ve gruplarının listesi, Online: (İngilizce)
YouTube websitesinde "Capoeira Song" grubunda bulunan çeşitli değişik Capoeira şarkılarının sözleri ve söylenmeleri, Online: 20 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.