Eski Latince

Günümüz dünyasında Eski Latince, her yaştan ve kültürden insanı etkileyen, son derece alakalı ve güncel bir konuyu temsil etmektedir. Onlarca yıldır Eski Latince, günlük yaşamın farklı yönleri üzerindeki etkisini anlamaya çalışan çalışmaların ve araştırmaların konusu olmuştur. Bu yazıda Eski Latince'in anlam ve öneminin yanı sıra sosyal, kültürel, ekonomik ve bilimsel alanlardaki yansımalarını da kapsamlı bir şekilde inceleyeceğiz. Kapsamlı ve ayrıntılı bir analiz yoluyla, okuyucuya bu büyüleyici konu hakkında daha geniş ve zenginleştirici bir bakış açısı sunmak amacıyla Eski Latince ile ilgili en son trendlere ve keşiflere ışık tutmaya çalışacağız.

Eski Latince (aynı zamanda İlk Latince ya da Arkaik Latince olarak bilinir) Klasik Latin Çağı'nda, yani MÖ 75 yılına kadar kullanılan Latin dilidir.

Sesbilim

Latince dilinin sesbilim özelliklerinden biri sözcüklerin genel olarak -os ve -om ile (ilerleyen zamanlarda -us ve -um) bitiyor olmasıdır. Aynı zamanda "C" harfi hem C hem de G olarak kullanılmaktaydı. Bazı durumlarda kelimelerin sonundaki "s" harfi önüne "r" getirilerek değişime uğramıştır. Örneğin "honos" kelimesi "honoris" olarak değiştirilmiştir.

Bilinen yazıtlar

  • Forum kitabesi (MÖ 550)
  • Duenos kitabesi (MÖ 500)
  • Castor-Pollux (MÖ 500)
  • Garigliano Bowl (MÖ 500)
  • Tibur pedestal (MÖ 400)
  • Senatusconsultum de Bacchanalibus (MÖ 186)
  • Lapis Satricanus
  • Vase Inscription from Ardea
  • Carmen Arvale
  • Carmen Saliare
  • Scipionum Elogia

Dilbilgisi

İsimler

Birinci çekim (a)

Sonu "a" harfi ile biten kelimelerin çekimleri. Sonu a ile biten kelimeler genelde "dişil" kelimelerdir. Birçok Latin dilinde kelimeler eril, dişil ve yansız olarak ayrılırlar.

puella, –aī
kız f.
Tekil Çoğul
yalın hâl puella puellai
hitap hâli puella puellai
belirtme hâli puellam puellā
tamlayan hâli puellās/-es/-ai puellōm/ -āsom
yönelme hâli puellai puellaīs/-eīs/ -abos
çıkma hâli puellād puellaīs/-eīs/ -abos
bulunma hâli puellā puellaīs/-eīs

İkinci çekim (o)

Sonu "o" harfi ile biten kelimelerin çekimleri. Sonu "o" harfi ile biten kelimeler ya eril ya da yansızdırlar.

campos, –oī
field, plain m. 		saxom, –oī
rock, stone n.
Tekil Çoğul Tekil Çoğul
yalın hâl campos campoī saxom saxa
hitap hâli campe campoī saxe saxoī
belirtme hâli campom campōs saxom saxa
tamlayan hâli campoī campōm/ -ōsom saxoī saxōm/ -ōsom
yönelme hâli campoī campoīs saxoī saxoīs
çıkma hâli campōd campoīs saxōd saxoīs/ -oes
bulunma hâli campō campoīs saxō saxoīs/ -oes

Hitap hâllerinin çoğul çekimleri iki şekilde yapılır: Bunun ilk kullanım şekli -ōm iken daha sonra Arkaik Latincede -ōsom olarak değişikliğe uğramıştır. Arkaik Latincedeki "r" harfinden "s" harfine değişimde olduğu gibi Klasik Latincedeki -ōrum şeklindeki bitişler daha sonra Arkaik Latincede -ōsom şekline dönüşmüştür.

Üçüncü çekim

Sonu "e" harfi ve "i" harfi ile biten üçüncü tip çekimler eril, dişil ve yansız bütün kelimeleri kapsamaktadır.

Regs –es
kral m.
Tekil Çoğul
yalın hâl regs reges
hitap hâli regs reges
belirtme hâli regem reges
tamlayan hâli regis regōm
yönelme hâli regei regebos
çıkma hâli regeid regebos
bulunma hâli regei regebos

Şahıs zamirleri

Kişi zamirleri Eski Latince eserlerinde en çok kullanılan dilbilgisi terimleridir. Belirtme ve çıkma hâllerinin çekimleri tam olarak birbirinin aynıdır.

Ego, ben Tu, sen Suī, o kendisi
yalın hâl ego tu -
belirtme hâli mēd tēd sēd
tamlayan hâli mis tis sei
yönelme hâli mihei, mehei tibei sibei
çıkma hâli mēd tēd sēd
Çoğul
yalın hâl nōs vōs -
belirtme hâli nōs vōs sēd
tamlayan hâli nostrōm, -ōrum, -i vostrōm, -ōrum, -i sei
yönelme hâli nōbeis, nis vōbeis sibei
çıkma hâli nōbeis, nis nōbeis sēd

Tamlama zamirleri

Eski Latincede, tamlama zamirleri eserlerde sıkça ekullanılan kavramlardan biridir. Ancak birbirleriyle tutarsızlık göstermeleri bilginler tarafından daha sonra değiştirilmeleri ile sonuçlanmıştır.

queī, quaī, quod who, what
Eril Dişil Yansız
yalın hâl queī quaī quod
belirmte hâli quem quam quod
tamlayan hâli quoius, quoios quoia quoium, quoiom
yönelme hâli quoī, queī, quoieī, queī
çıkma hâli quī, quōd quād quōd
Çoğul
yalın hâl ques, queis quaī qua
belirtme hâli quōs quās quōs
tamlayan hâli quōm, quōrom quōm, quārom quōm, quōrom
yönelme hâli queis, quīs
çıkma hâli queis, quīs

Fiiller

Şimdiki zaman ve geçmiş zaman

Latincedeki fiil çekimleri arasında tutarsızlıklar bulunmasından dolayı kesin olarak kulanılan bir çekim türü bulunduğu söylenemez. Ancak Eski Latince oymaları üzerindeki eserlerden birçok Avrupa dili diyalekti ile çeşitli benzerlikler gözlenmektedir.

Şimdiki Zaman: Sum şimdiki Zaman: Facio
Eski Klasik Eski Klasik
Tekil Çoğul Tekil Çoğul Tekil Çoğul Tekil Çoğul
Birinci Şahıs som, esom somos, sumos sum sumus fac(e/ī)o fac(e)imos facio facīmus
İkinci Şahıs es esteīs es estis fac(e/ī)s fac(e/ī)teis facis facitis
Üçüncü Şahıs est sont est sunt fac(e/ī)d/-(e/i)t fac(e/ī)ont facit faciunt
Geçmiş Zaman: Sum Geçmiş Zaman: Facio
Eski Klasik Eski Klasik
Tekil Çoğul Tekil Çoğul Tekil Çoğul Tekil Çoğul
Birinci Şahıs fuei fuemos fui fuimus (fe)fecei (fe)fecemos feci fecīmus
İkinci Şahıs fuistei fuisteīs fuisti fuistis (fe)fecistei (fe)fecisteis fecisti fecistis
Üçüncü Şahıs fued/fuit fueront/-erom fuit fuerunt (fe)feced/-et (fe)feceront/-erom fecit fecerunt