Võro dili

Võro
Ana dili olanlarEstonya
Konuşan sayısı70.000  (tarih gerekli)
Dil ailesiUral dilleri
Yazı sistemiLatin
Resmî durumu
DenetleyenVõro Enstitüsü (yarı resmî)
Dil kodları
ISO 639-3vro
Võro dilini konuşan bir adam

Võro dili, (Võro dili: võro kiil, Estonca: võru keel) Fin-Ugor dillerinin Baltık-Fin koluna mensup bir dildir. Geçmişte Estoncanın Güney Estonca lehçelerinden biri olarak tanımlansa da günümüzde başlı başına bir dil olarak kabul görmektedir. Dili konuşan halk, günümüzde Estonya'nın azınlık dilleri arasında yer alma girişimlerinde bulunmaktadır. Dilin 70,000 kadar konuşanı olup konuşanlara da Võro adı verilmektedir. Bu dili konuşanların büyük çoğunluğu, Güney Estonya'daki Võru bölgesindeki sekiz bucakta bulunmaktadır. Bu bucaklar, Karula, Harglõ, Urvastõ, Rõugõ, Kanepi, Põlva, Räpinä ve Vahtsõliina şeklindedir. Ancak bunun dışında başkent Tallinn ve Tartu gibi kentlerde de dilin konuşanlarına rastlamak mümkündür.

Tarih

Võro dili, eski Güney Estonca dillerinin soyundan gelmiş olup günümüz Estoncasından en az etkilenen ve en çok farklılaşan Estonca dilidir. Dilin tarihte ulaştığı en geniş konuşma sınırı, bugün Letonya'nın ve Rusya'nın da bazı bölgelerini kapsayan alanca geniş sayılabilecek bir bölgedir. Võro dilinin yanında günümüzde Güney Estonca lehçeleri arasında Mulgi, Tartu ve Seto lehçeleri yer almaktadır.

Güney Estonca dillerinde basılan bilinen en eski eser, 1686 yılında yayımlanan bir Yeni Ahit çevirisidir. Her ne kadar bu dilleri konuşanların sayısı 1880'lerden sonra azalmaya başlasa da, 1980'lerden sonra tekrar canlandırma girişimlerine sahne olmuştur.

Günümüzdeki durumu

Võro dili, günümüzde Estonya'nın bilinen bazı ünlü senaristleri, şairleri ve yazarları tarafından kimi çalışmalarda kullanılmaktadır. Bu sanatçılardan en bilinenleri Madis Kõiv, Kauksi Ülle, Jaan Kaplinski ve Ain Kaalep'tir. Yine sadece Võro dilinde bir gazete basılmakta olup ismi Uma Leht (Kendi Gazetemiz) şeklindedir. Bunun yanında ülkedeki yirmi altı devlet okulunda fazladan seçmeli çağdaş Võro dersleri verilmektedir.

2004 Eurovision Şarkı Yarışması'nda, Estonya'nın Neiokõsõ tarafından seslendirilen "Tii" adlı şarkı, Võro dilinde bir şarkıdır. Tüm bunlara rağmen dil, günümüzde özellikle Estonya hükûmetinin yetersiz koruma girişimleri yüzünden yüksek derecede yok olma tehlikesi altındadır.

Yazı sistemi

Võro dilinin konuşulduğu alan.

Võro, Estonca ve Fince gibi Latin alfabesi kullanmaktadır.

А
/ɑ/		 B
/p/		 C
/t͡s/		 D
/t/		 E
/e/		 F
/f/		 G
/k/		 H
/h/		 I
/i/		 J
/j/		 K
/kk/
L
/l/		 M
/m/		 N
/n/		 O
/o/		 P
/pp/		 Q
/ʔ/		 R
/r/		 S
/ss/		 Š
/ʃʃ/		 T
/tt/		 U
/u/
V
/v/		 W
/v/		 Õ
/ɤ/		 Ä
/æ/		 Ö
 Ü
/y/		 X
/ks/		 Y
/ɨ/		 Z
/s/		 Ž
/ʃ/		 '
/◌ʲ/

İçlerinde ä, ö, ü ve õ'nün de yer aldığı birçok harf Estoncadakiyle aynı sesi verir. Ancak q harfi gırtlak duraksaması /ʔ/ sesiyle okunur. Yine y harfi /ɨ/, Rusçadaki ы, Lehçedeki y ve Türkçedeki ı sesine çok yakındır.

Fonoloji

Ünlüler

İnce Kalın
Düz Yuvarlak Düz Yuvarlak
Kapalı
Orta
Açık

Võro dilinde sesli harflere dayanan ve Fin-Ugor dillerinde ve diğer birçok Ural-Altay dilinde rastlanması çok sıradan olan ancak Fince ve Estonca'da bulunmayan bir ünlü uyumu kuralı vardır.

Ünsüzler

Çift dudak Diş-dudak Dişeti Sert damak Yumuşak damak Gırtlak
Patlamalı
Patlamalı-sürtünmeli
Burun
Sürtünmeli
Daralmalı
Çok çarpmalı

Tüm Võro ünsüzleri (/j/ ve /ʔ/ harfleri hariç) damaksıllaşabilir. Yine q harfi (gırtlak duraksaması) Võro dilinde duyulması çok sık olan bir ünsüzdür.

Dil örneği

Aşağıdaki cümle İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi'nin ilk maddesinin Võro dilindeki yazımıdır:

Kõik inemiseq sünnüseq avvo ja õiguisi poolõst ütesugumaidsis. Näile om annõt mudsu ja süämetunnistus ja nä piät ütstõõsõga vele muudu läbi käümä.

Aşağıdaki cümle ise aynı cümleni Estonca ile yazımıdır:

Kõik inimesed sünnivad vabadena ja võrdsetena oma väärikuselt ja õigustelt. Neile on antud mõistus ja südametunnistus ja nende suhtumist üksteisesse peab kandma vendluse vaim.

Võro ve Estonca arasındaki farklar

Estonca Võro Anlam
küla külä köy
küsinud küsünüq soruldu
hõbedane hõbõhõnõ gümüşten
Estonca Võro Anlam
kirjutab kirotas yazar
annab and verir

Fin dilleri arasında bu tür çift eylem çekimi örnekleri sadece Güney Estonca lehçeleri ve Karelyacada görülür.

Estonca Võro Anlam
sa ei anna saq anna-aiq Vermezsin
ma ei tule maq tulõ-õiq Gelmem
sa ei andnud saq anna-as Vermedin
ma ei tulnud maq tulõ-õs Gelmedim
Estonca Võro Estonca (yazınsal) Anlam
punane verrev verev kırmızı
soe lämmi lämmi, lämbe sıcak
jahe oigõ - serin
õde sõsar sõsar- (birleşik sözcüklerde) kızkardeş
uus vahtsõnõ vastne yeni
koer pini peni köpek
pöial päss - başparmak
pesema mõskma mõskma yıkamak
tänavu timahavva - bu yıl
hunt susi susi kurt
mäger kähr - porsuk
laupäev puulpäiv - Cumartesi
surema kuulma koolma ölmek
sõstar hõrak - kuşüzümü
kask kõiv kõiv huş ağacı
nutma ikma itkema ağlamak
märkama rõbahtama - fark etmek

Notlar

  1. ^ Võro language by Kara D. Brown, Phd at 4 Ekim 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Indiana University
  2. ^ Võru kirjakeele sõnamuutmissüsteem (Inflectional Morphology in the Võro Literary Language) by Sulev Iva, Phd at 25 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Tartu University, (English summary pp 144-146)
  3. ^ UNESCO Interactive Atlas of the World's Languages in Danger 22 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. UNESCO

Kaynakça

Ural dilleri
Baltık-Fin
Sami
Batı Sami
Doğu Sami
Mordvin
Marice
Perm
Ugor
Samoyed
Diğer
İtalik yazılı olanlar ölü dillerdir.