Ünlü daralması
Bugünkü yazımızda Ünlü daralması'i ve günümüz dünyasındaki etkisini detaylı olarak inceleyeceğiz. Ünlü daralması, kökeninden bugünkü evrimine kadar günlük yaşamın farklı yönlerinde önemli bir rol oynamıştır. Yıllar geçtikçe, Ünlü daralması büyük ilgi ve tartışmalara yol açarak, toplumdaki anlamını ve geçerliliğini şekillendiren çok sayıda bakış açısı ve fikir üretti. Popüler kültür üzerindeki etkisinden teknoloji ve bilim üzerindeki etkisine kadar Ünlü daralması, çağdaş manzara üzerinde silinmez bir iz bıraktı. Bu yazıda Ünlü daralması'in yaşadığımız dünyayı nasıl şekillendirdiğini ve bunun geleceğe yönelik etkilerini inceleyeceğiz.
 | Bu madde hiçbir kaynak içermemektedir. (Temmuz 2022) (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin) |
| Ünlülerin Nitelikleri | ||||
|---|---|---|---|---|
| İnce | Kalın | |||
| Düz | Yuvarlak | Düz | Yuvarlak | |
| Dar | i | ü | ı | u |
| Geniş | e | ö | a | o |
Ünlü daralması, Türkçede geniş ünlülerin dar ünlülere dönüşmesi şeklinde gerçekleşen bir ses olayıdır. a veya e ünlüleriyle biten bir fiile -yor eki getirildiğinde, fiilin son hecesindeki ünlü, ı, i, u veya ü ünlülerinden birine dönüşür:
- sakla + yor > saklıyor
- dile + yor > diliyor
- kutla + yor > kutluyor
- gözle + yor > gözlüyor
-yor ekinden önce gelen -ma/-me olumsuzluk eklerindeki a ve e ünlüleri her zaman daralır:
- yazma + yor > yazmıyor
- gelme + yor > gelmiyor
- koşma + yor > koşmuyor
- öpme + yor > öpmüyor
y kaynaştırma ünsüzünden önce gelen a ve e ünlüleri, telaffuz esnasında daralma eğilimi gösterebilir. Ancak bu durum yazılışa yansıtılmaz:
- anlayabilir ("anlıyabilir" değil)
- saklayarak ("saklıyarak" değil)
- boyayacak ("boyıycak" değil)
- dileyen
- kutlayalım
Aynı şekilde; gelecek zaman kipinde kullanılan -ecek/-acak eklerinin başındaki e ve a ünlüleri; konuşma dilinde daralsa bile, yazılışta daralması söz konusu değildir:
- gelecek ("gelicek" değil)
- olacak ("olucak" değil)
- seveceğim ("sevicem" değil)
- yapacaksın
Ancak "demek" ve "yemek" fiillerine y kaynaştırma ünsüzü geldiğinde e harfi hem okunuşta hem de yazılışta i'ye dönüşür:
- de + y + ecek > diyecek
- ye + y + en > yiyen
- de + y + e + lim > diyelim
- ye + y + ince > yiyince
TDK'nin önerisi, "de + y + ince" ve "de + y + ip" sözcüklerinin birer istisna olarak daraltılmadan bırakılmasıdır ("yiyince" ve "yiyip", ama "deyince" ve "deyip").