Ünlü (dilbilim)

Ünlü (dilbilim) son yıllarda dünya çapında insanların dikkatini çeken bir konudur. Gerek toplumdaki önemi gerekse günlük yaşam üzerindeki etkisi nedeniyle Ünlü (dilbilim) güncel konuşma ve tartışmalarda merkezi bir yer edinmiştir. Ortaya çıkışından bu yana, Ünlü (dilbilim) merak ve tartışmalara yol açarak onu keşfedilmesi ve tartışılması büyüleyici bir konu haline getirdi. Bu makalede, bu konuya ışık tutmak ve öneminin daha derinlemesine anlaşılmasını sağlamak amacıyla Ünlü (dilbilim)'in kökeninden günümüz dünyasına etkisine kadar tüm yönlerini kapsamlı bir şekilde inceleyeceğiz.

Ünlüler
Ayrıca bakınız: Uluslararası Fonetik Alfabe, Ünsüzler
  Ön
(İnce) 		Öne
yakın 		Merkez Arkaya
yakın 		Arka
(Kalın)
Kapalı (Dar)
i •y
ɨ •ʉ
ɯ •u
ɪ •ʏ
e •ø
ɘ •ɵ
ɤ •o
ɛ •œ
ɜ •ɞ
ʌ •ɔ
a •ɶ
ɑ •ɒ
  Kapalıya yakın
Yarı kapalı
Orta
Yarı açık
Açığa yakın
Açık (Geniş)
Bölümler arasında bazı bölümlerde iki adet ünlü vardır. Bu ikili grupta
sağdaki ünlü yuvarlaktır, soldaki ise düzdür. Ayrıca uzun ünlüler Uluslararası Fonetik Alfabe
sembolü ile belirtlir.

Ünlü, sesli[1][2] veya vokal;[3] ses yolu görece açık durumda iken, ses tellerinin titreşmesi ile (duyulabilecek şekilde) bir engele takılmadan oluşan; hecenin en küçük birimini oluşturan konuşma sesi.[4] Ünsüz veya sessiz karşıtıdır. Ünlülük kavramı harflerden ziyade "sesleri" tanımlar zira bir harf kimi sözcüklerde ünlü, kimi sözcüklerde ise ünsüz bir sesi simgeleyebilir.[5]

Kökenbilim

Uygurcada da görülen ün sözcüğü Eski Türkçede "ses, avaz" anlamlarına, "ünü-" fiili ise "seslenmek, bağırmak" anlamlarına gelir.[6] Ünlü sözcüğü muhtemelen 19. yüzyılda "meşhur" anlamında kullanılmaya başlanmıştır.[6]

Türk yazı dillerinde ünlülerin gösterimi

Türk dilinin bilinen ilk dönemlerinde 9 ünlünün bulunduğu belirtilmiştir: a, e, é, ı, i, o, ö, u, ü. Bugün kapalı e sesi (é) yalnızca Azerice yazı dilinde bulunur.

Türkçe

a, e, ı, i, o, ö, u ve ü harfleri ünlü harfler, diğer harfler ise ünsüz harfler olarak adlandırılır.

Sınıflandırma

Ünlülerin Nitelikleri
İnce Kalın
Düz Yuvarlak Düz Yuvarlak
Dar i ü ı u
Geniş e ö a o
Ayrıca bakınız: Ünlü daralması

Türkçede ünlüler, çıkış yeri ve dilin durumuna, dudakların durumuna, ağzın açıklığına göre şu şekilde sınıflandırılır:[7]

  • Çıkış yeri ve dilin durumuna göre
    • Kalın (arka) ünlüler: a, ı, o, u
    • İnce (ön) ünlüler: e, i, ö, ü
  • Dudakların durumuna göre
    • Düz ünlüler: a, e, ı, i
    • Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü
  • Ağzın açıklığına göre
    • Geniş ünlüler: a, e, o, ö
    • Dar ünlüler: ı, i, u, ü

Diğer dillerde ünlü

Dünyadaki birçok dilin kendisine özgü farklı ünlü sistemi vardır.

Kaynakça

  1. ^ Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü Ahmet Topaloğlu. Ötüken Yayınları. 1989.
  2. ^ "sesli." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 8 Ağustos 2012
  3. ^ "vokal." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 8 Ağustos 2012
  4. ^ "vowel." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.
  5. ^ "y" harfi ünlü mü, ünsüz mü? 20 Ağustos 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. OxfordDictionaries.com. Erişim: 8 Ağustos 2012.
  6. ^ a b "ün." 2 Mart 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Nişanyan Sözlük. Erişim: 7 Şubat 2015.
  7. ^ "Ünlülerin Nitelikleri – Türk Dil Kurumu". www.tdk.gov.tr. 21 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2021. 

Dış bağlantılar