Kars (il)

Günümüz dünyasında, Kars (il) geniş bir insan kitlesi için büyük önem taşıyan ve ilgi duyulan bir konu haline geldi. Toplum üzerindeki etkisinden, tarihteki öneminden veya bilimsel alanla olan ilgisinden dolayı Kars (il) birçok kişinin dikkatini çekti. Bu makalede, Kars (il) ile ilgili farklı yönleri ve boyutları ayrıntılı olarak inceleyeceğiz, farklı bağlamlardaki etkisini ve alaka düzeyini analiz edeceğiz. Kökenlerinden bugünkü etkisine kadar, günümüz dünyasındaki sonuçlarını ve önemini daha iyi anlamak için kapsamlı bir analize dalacağız.

Bu madde bir il hakkındadır. Merkez ilçe için Kars sayfasına bakınız.
Kars
İl
İlin Türkiye'deki konumu
İlin Türkiye'deki konumu
Harita
İl sınırları haritası
ÜlkeTürkiye
Coğrafi bölgeDoğu Anadolu
İl merkeziKars
İdare
 • ValiTürker Öksüz[1]
Yüzölçümü
 • Toplam10.193 km²
Nüfus
 • Toplam296.466
 • Yoğunluk28/km²
 • Kır
165.310
 • Şehir
131156
Zaman dilimiUTC+03.00 (TSİ)
İl alan kodu474
İl plaka kodu36
Kars Kalesi'nden genel bir görünüm

Kars, Doğu Anadolu Bölgesi'nin kuzeydoğusunda yer alır. İl nüfusu 2023 yılı sonu itibarıyla 277.098'dir. Bu nüfusun %51,5'i şehirlerde yaşamaktadır. İlin yüz ölçümü 10.193 km2'dir. İlde km2'ye 28 kişi düşmektedir. İlde 8 ilçe, 9 belediye, bu belediyelerde 57 mahalle, ayrıca 381 köy bulunmaktadır.[3]

İl sınırları içerisinde 1 üniversite bulunmaktadır: Kafkas Üniversitesi. Doğusunda Ermenistan ile sınırı bulunmaktadır.

Tarih

Paleolitik Dönemden Selçuklulara

Kars ili topraklarının tarihinin, yapılan birçok arkeolojik kazı çalışması sonucunda yaklaşık iki milyon yıl öncesinde yaşanan Yontma Taş Devri'ne uzandığı görünmektedir.[4] Bu devirdeki dönemlerden kalma şölyen-aşölyen tipte işlenmiş el baltalarına Susuz ilçesinde, Cilavuz Deresi düzlüklerinde rastlanmıştır. Ağzıaçık Suyu'nun batısında kalan düzlüklerde ve Ani şehrinde el baltaları ve büyük yongalar bulunmuştur. Özellikle, Yazılıkaya mağaralarında bulunan duvar resimleri insanların yörede avcılık ve toplayıcılıkla uğraştıklarını ortaya koymaktadır. Bu resimlerde dağ keçileri, geyik ve eşek figürleri çizilmiştir.[5] MÖ 9. yüzyılda Urartu Krallığı'nın sınırları dahilinde olan il, MÖ 7. yüzyılda Kimmerler ve İskitler'in istilalarına uğradı. Bu asrın ardından önce Medler'in daha sonra da Persler'in egemenliğine geçen topraklarda, MÖ 1. yüzyılda Ermeni Tigranlar´ın hakimiyeti sürdü. Daha sonra Roma İmparatorluğu´nun yönetimine giren yöre sonra sırasıyla; Partlar, Arakslılar, Sasaniler, Bizanslılar ve Araplar'ın eline geçti. Bu topraklar 11. yüzyılda tekrar Bizanslılar daha sonra Selçuklu Hanedanı ve Gürcüler'in yönetimine geçti. Anadolu Selçukluları ve Gürcüler arasında el değiştiren yöre, 1239'da Moğollar'ın, daha sonra sırayla İlhanlılar, Altın Orda Devleti, Karakoyunlu, Timur ve yine Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Safevi yönetiminde kaldı.[6]

Osmanlı Devleti dönemi

Kars toprakları 1534 yılında Kanuni Sultan Süleyman tarafından Osmanlı Devleti´ne katıldı. Kars, 19. yüzyıla kadar birçok kez Ruslar ve İranlılar'ın saldırısına uğradı. Bu yüzyılda Ruslar ve Osmanlılar arasında el değiştiren yöre, 1877 yılında Ruslar tarafından alındı. 1917'de Bolşevik İhtilali'nin ardından önce Ermenilerin eline geçen ve 7 Nisan 1918'de kurtarılan Kars, Brest-Litovsk Antlaşması ile Osmanlılara bırakıldı. Mondros Ateşkes Antlaşması'ndan sonra Güneybatı Kafkas Geçici Hükûmeti'nin merkezi olan Kars'ı İngilizler ele geçirdi. Kars'ı daha sonra Ermeniler'e ve Gürcüler'e bırakan İngilizler buradan çekildi.[7]

Türkiye Millî Mücadelesi esnasında Kars

İngilizlerin çekilmesiyle Ermenistan'ın eline geçen Kars, Türk Kurtuluş Savaşı'yla 30 Ekim 1920'de Türklerin eline geçmiştir. 1921 yılında yapılan Moskova ve Kars Antlaşması ile yeni sınırlarına kavuşan Kars, Cumhuriyet'in ilanından sonra il yapıldı.[8]

Coğrafya

Coğrafi konumu

Kars ili, Doğu Anadolu Bölgesi'nin, Erzurum - Kars Bölümü'nde yer alır. Kuzeyinde; Ardahan, doğusunda; Ermenistan'la, güneyinde; Iğdır ve Ağrıyla, batısında ise Erzurum'la çevrilidir.[9]

Coğrafi şekilleri

Rakımı ortalama 2000 m'yi bulan Kars ili topraklarının büyük bölümü yaylalardan oluşur. Akarsu vadileriyle yer yer parçalanan ilde yaylalar dalgalı düzlüklerden oluşur. Kars ilinde yer alan önemli yükseltiler; Allahuekber Dağları, Kısır Dağı, Akbaba, Aladağ ve Aşağıdağ'dır. Aras Nehri ve Kura Nehri şehir topraklarından geçerek Hazar Denizi´ne dökülmektedir.[10]

İklimi ve bitki örtüsü

Kars ilinde karasal iklim hakimdir. Yazları kurak, kışları ise yağışlı geçen ilde kışın sıcaklıklar -39 °C'ye kadar düşer. Karla kaplı gün sayısı 120'den fazladır. Bu ildeki iklim tipi diğer doğu illerine göre farklılıklar göstermektedir. Örnek olarak en çok yağışın yaz mevsiminde yağdığı gösterilebilir. Kars ili dahilinde yaz aylarında ilçeden ilçeye sıcaklık farklılıkları gözlemlenmektedir. Örneğin Akyaka, Arpaçay, Digor ve Kağızman ilçeleri, Merkez ilçe başta olmak üzere Sarıkamış, Selim ve Susuz'dan daha sıcak olur.[11]

Aylar Oca Şub Mar Nis May Haz Tem Ağu Eyl Eki Kas Arl
Ort. En Yüksek °C -4.6 -2.6 3.3 11.6 16.5 21.1 25.7 26.3 22.2 15.0 6.4 -1.4
Ort. En Düşük °C -15.9 -14.3 -7.5 -0.1 3.8 6.8 10 9.9 5.4 0.6 -5.0 -11.7
Bu şema merkez ilçe bilgilerini kapsamaktadır. Kaynak:[12]

Yaşanan sert iklim koşullarından ötürü il genelinin doğal bitki örtüsü bozkırdır. Ormanlar, dağların yüksek kesimlerine kadar çıkar. 'Sarıkamış Ormanları' buna bir örnektir. İl genelindeki yayla ve platoların çayırlarla kaplanması sayesinde yayla hayvancılığı büyük önem taşımaktadır. Yörede Dünya'nın başka hiçbir yerinde yetişmeyen nadir bitki türleri bulunmaktadır.[13]

Ekonomi

Tarım ve hayvancılık

Kars ili ekonomisi büyük bir oranda tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Kars ili arazisinin %34,7'si tarım arazisidir.[14] İl genelinde başta hububat (buğday, arpa) üretimi olmak üzere yem bitkileri ve endüstri bitkileri yetiştirilmektedir. En çok üretilen ürün buğdaydır. Yıllık üretim 234.631 tonun üzerindedir. Bunu 170.984 tonla arpa ve 74.400 tonla şeker pancarı izlemektedir. İl genelinde en çok üretilen ürünlerden olan tahıllardır. Bunda ilin iklim yapısı, yer şekilleri ve coğrafi konumunun büyük etkisi vardır. Bu ürünlerin dışında başta Digor ve Kağızman ilçeleri olmak üzere meyve ve sebze üretimi de yapılmaktadır. Meyve üretiminde başı kayısı, elma ve ceviz çekmektedir. İl genelinde en çok yetişen sebzeler ise sırasıyla beyaz lahana, soğan ve taze fasulyedir.

Kars ili kırsalındaki en temel ekonomik sektör hayvancılıktır. Çayır ve mera arazileri %39,2 ile tarımsal araziden daha geniştir. Bu oranın büyük oluşu ilde özellikle küçük ve büyükbaş hayvancılığının gelişimine büyük katkı sağlamaktadır. 2005 yılı itibarıyla il genelinde 350.969 koyun, 332.071 sığır, 28.751 keçi, 19.107 tek tırnaklılar ve 202 manda bulunmaktadır. Bunun dışında özellikle arıcılık başta olmak üzere kümes hayvancılığı ve bu hayvanların sayısı ve ürettikleri bal ve yumurta sayıları da il halkının geçimine katkı sağlamaktadır.[14] Kaşar ve bal haricinde üretilen hayvansal ürünler pazarlanmamaktadır. Bu ürünler sadece aile ihtiyaçlarını karşılamaktadır.

Sanayi

Kars ili, yatırım azlığı sebebiyle 1968 tarihinde Birinci Derecede Kalkınmada Öncelikli Yöre olarak ilan edilerek bundan sonraki on yıl içerisinde sanayi tesislerinin açılması gerçekleşmiştir. Bugün il genelinde altı büyük sanayi tesisi mevcuttur. Bu tesisler şunlardır:


  • Kağızman Kristal Tuz Rafinerisi
  • Kars Şeker Fabrikası A.Ş.
  • Kars Yem Fabrikası A.Ş.
  • Kars Et Kombinası
  • Kars Çimento Sanayi Ticaret A.Ş.
  • Üçyıldız Değirmen Taşı Fabrikası

Bunun dışında Kars Organize Sanayi Bölgesi'nde ve Küçük Sanayi Sitesi'nde irili-ufaklı işletmeler vardır.[15] Elde edilen sütten yapılan süt ürünlerinden en önemlisi olan kaşar Zavod[16] adı verilen mandıralarda işlenir. Kars Kaşarı adı verilen bu ürün İzmir Enternasyonal Fuarı'nda 1937 yılından 1950'ye kadar gravyer ve beyaz peynir ile birlikte Türkiye Birincilik Ödülü'nü almıştır.[17]

Ticaret

Kars halkının büyük bir kısmı geçimini tahıl tarımı ve geleneksel mera hayvancılığı ile sağlamaktadır. Hayvancılık genellikle küçük aile işletmeciliği şeklinde ve aile ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla yapılmaktadır. Bu üretimden doğan ürünlerin büyük kısmı bu aileler tarafından tüketilmektedir.

Kars ili genelinde 2005 yılı itibarı ile yüzbinlerce büyük ve küçükbaş ve binlerce tek tırnaklı hayvan bulunmaktadır. Bunun dışında 44.296 arı kovanı olup yıllık ortalama 1058,63 ton bal üretilmektedir.[18] 3000 ton beyaz peynir, 5000 ton kaşar peyniri ile 112.000 ton süt üretilmektedir. Bitkisel üretimde ise tahıl ürünleri başta gelmektedir. Kars'ta sanayi kesimi Gayri Safi Yurt içi Hasılasından yaklaşık binde 6 pay almaktadır. İl genelindeki sanayi tesisleri ağırlıklı olarak hayvansal ve tarımsal ürünleri işletmektedir. İl geneli mevcut sanayi kuruluşları; şeker, ayakkabı, yem, çimento, et, değirmen taşı, süt ürünleri, mobilya, tuz, bordür ve parke gibi alanlarda faaliyet göstermektedir. Son zamanlarda ildeki turizm sektörü de gelişmektedir.[19]

Nüfus

Güncel Nüfus Değerleri (TÜİK 6 Şubat 2025 verileri[20])

Kars ili nüfusu: 272.300'dür. Bu nüfusun % 55,22'si şehirlerde yaşamaktadır (2024 sonu). İlin yüzölçümü 10.193 km²'dir. İlde km²'ye 27 kişi düşmektedir. (Bu sayı Merkezde 59'dur.) İldeki ilçelerin tamamında nüfus azalmıştır. İldeki nüfus azalış oranı ise  % 2,17 olmuştur. Nüfusu en çok azalan ilçe Susuz'dur (-% 4,56)

06 Şubat 2025 TÜİK verilerine göre merkez ilçeyle beraber 8 İlçe, 9 belediye, bu belediyelerde 57 mahalle ve ayrıca 379 köy vardır.

2023 yılı sonunda Kars ili ve ilçelerinin yerleşim yeri ve nüfusla ilgili sayısal bilgileri
İlçe Nüfus

2023

Nüfus

2024

Fark Nüfus

Artışı %

Belediye

Sayısı

Mahalle

Sayısı

Köy

Sayısı

Köy

Nüfusu

Şehir

nüfusu

Şehirde

oturan %

Alanı

 km2[21]

 km2'ye

düşen kişi

Akyaka 9.998 9.693 -305 -3,05 1 3 27 7.592 2.101 21,68 417 23
Arpaçay 14.670 14.143 -527 -3,59 1 4 48 11.824 2.319 16,40 1165 12
Digor 19.403 18.528 -875 -4,51 2 2 37 13.085 5.443 29,38 1092 17
Kağızman 44.162 43.331 -831 -1,88 1 9 60 21.950 21.381 49,34 1871 23
Merkez 122.524 120.948 -1.576 -1,29 1 23 72 24.964 95.984 79,36 2048 59
Sarıkamış 37.348 36.293 -1.055 -2,82 1 9 55 20.956 15.337 42,26 2038 18
Selim 21.178 20.725 -453 -2,14 1 3 53 14.929 5.796 27,97 982 21
Susuz 9.052 8.639 -413 -4,56 1 4 27 6.640 1.999 23,14 578 15
Kars 278.335 272.300 -6.035 -2,17 9 57 379 121.940 150.360 55,22 10191 27

İlin yıllara göre nüfusları

Kars il nüfus bilgileri
Yıl Toplam Sıra Fark Şehir - Kır
1927[22] 204.846 28
  %13     26.806
178.040     %87  
1935[23] 305.536 20 %49
  %15     45.233
260.303     %85  
1940[24] 356.534 17 %17
  %20     70.080
286.454     %80  
1945[25] 381.176 18 %7
  %16     62.709
318.467     %84  
1950[26] 410.236 18 %8
  %13     55.287
354.949     %87  
1955[27] 487.844 13 %19
  %17     82.416
405.428     %83  
1960[28] 543.600 13 %11
  %18     96.427
447.173     %82  
1965[29] 606.313 13 %12
  %19     117.363
488.950     %81  
1970[30] 660.018 13 %9
  %23     153.241
506.777     %77  
1975[31] 707.398 17 %7
  %24     170.777
536.621     %76  
1980[32] 700.238 22 %1
  %25     172.119
528.119     %75  
1985[33] 722.431 25 %3
  %27     196.700
525.731     %73  
1990[34] 662.155 30 %8
  %32     209.463
452.692     %68  
2000[35] 325.016 57 %51
  %44     142.145
182.871     %56  
2007[36] 312.205 58 %4
  %43     134.726
177.479     %57  
2008[37] 312.128 58 %0
  %42     130.625
181.503     %58  
2009[38] 306.536 58 %2
  %41     126.127
180.409     %59  
2010[39] 301.766 58 %2
  %41     123.452
178.314     %59  
2011[40] 305.755 59 %1
  %42     129.047
176.708     %58  
2012[41] 304.821 59 %0
  %43     131.235
173.586     %57  
2013[42] 300.874 59 %1
  %43     129.458
171.416     %57  
2014[43] 296.466 59 %1
  %44     131.156
165.310     %56  
2015[44] 292.660 59 %1
  %46     133.334
159.326     %54  
2016[44] 289.786 61 %1
  %46     133.528
156.258     %54  
2017[44] 287.654 61 %1
  %47     135.948
151.706     %53  
2018[44] 288.878 61 %0
  %47     136.729
152.149     %53  
2019[44] 285.410 61 %1
  %49     138.934
146.476     %51  
2020[44] 284.923 61 %0
  %50     141.389
143.534     %50  
2021[44] 281.077 63 %1
  %50     141.467
139.610     %50  

Not: 1995 yılında Ardahan ve Iğdır illerinin kurulması ile nüfus azalmıştır.

Altyapı

Eğitim

Ulaşım

Kars, Kuzeydoğu Anadolu'da ulaşım ağının kesiştiği noktada yer almaktadır. İle kara, demir ve havayolu ile ulaşmak mümkündür.

Kars ilinin merkez ilçesinde uluslararası statüye sahip bir de havaalanı vardır (IATA: KSY). 1988 yılında açılan havalimanı, 2007 yılında büyük onarımdan geçmiştir. Yeniden uçuşlara açılan havalimanına İstanbul'daki Sabiha Gökçen Havalimanı ve Atatürk Havalimanı'ndan günde iki uçuş ve Ankara Esenboğa Havalimanı'ndan bir uçuş yapılır. Ayrıca Aralık 2007'den itibaren SunExpress'in karşılıklı Kars-İzmir seferleri de başlamıştır.[45] Temmuz 2008'de Kars'tan Azerbaycan'ın başkenti Bakü'ye karşılıklı seferler düzenlenmeye başlandı. 10 Haziran 2009 tarihinden itibaren Çarşamba günleri haftada bir olmak üzere karşılıklı Köln-Kars uçuşları Öger Tours-Hamburg International ortaklığı ile başlatıldı ve bu uçuşlar iki yıl devam etti (Sadece yaz mevsiminde).

Konum

Konum Bilgileri
İlçe Kuruluş Yılı[46] Önceden bağlı olduğu ilçe Alanı km² Rakım mt. Merkeze km[47] Ulaşan Yollar[47]
Kars Merkez 2.048 1.756 /D.695-03, D.070-01, 36.01, 36.07
Akyaka 1987 Arpaçay 417 1.492 61 D.060-06
Arpaçay Cumh.önce 1.165 1.695 41 D.010-30
Digor 1953 Merkez 1.092 1.650 44 D.070-01
Kağızman Cumh.önce 1.871 1.414 71 D.080-02, D.965-04=>36.28
Sarıkamış Cumh.önce 2.038 2.103 55 /D.957-01, 36.53, 36.55
Selim 1957 Sarıkamış 982 1.858 31 /D.957-01, 36.55, 36.57
Susuz 1959 Merkez 578 1.755 27 /D.965-02, D.060-05
KARS Cumh.önce 10.193

Spor

Ana madde: Kars'ta spor

2018-2019 Sezonunda, Kars'ın tüm liglerdeki tek takımı Sarıkamış Gençlerbirliği, futbol Bölgesel Amatör Lig (BAL)'da sezon sonunda küme düşmüştür.

Ziraat Türkiye Kupası 'nda Sarıkamış Gençlerbirliği, 2.turda Van BŞB Spor 'a elenmiştir.

Kars kulüplerinin Türkiye liglerindeki maçları Kafkas Üniversitesi spor tesislerimde yapılmaktadır. İlin en önemli spor tesisi Sarıkamış Cıbıltepe Kayak Merkezi'dir

Medya

Kars ili genelinde sadece Serhat TV adlı bir tane yerel televizyon yayın yapmaktadır. Bunun dışında ulusal bazda hizmet veren bazı haber ajanslarınında -İhlas Haber Ajansı, Cihan Haber Ajansı ve Demirören Haber Ajansı- il temsilcilikleri bulunmaktadır. Ayrıca, il genelinde yayımlanıp basılan birçok gazete ve radyo hizmeti veren istasyonlar bulunmaktadır.



Yerel gazeteler

  • Kardelen Haber
  • Serhat Kars
  • Hüryurt
  • Denge
  • Ölçek
  • Bora
  • Önder
  • Çağdaş Kars
  • Kars Postası
  • Siyasal Birikim

Radyo istasyonları

  • Serhat FM
  • Kafkas FM
  • Radyo Kars
  • Kralım FM
  • Kaya FM(Kapandı)
  • Seviye FM(Kapandı)

Yönetim

Ayrıca bakınız: Kars'ın ilçeleri

İllerde protokolde ilk sırada yer alan Vali, merkezi yönetimi temsil eder ve Cumhurbaşkanı tarafından atanır. Büyükşehir dışındaki illerde yerel yönetim, şehirler düzeyindedir. Belediye Başkanı, belediye sınırları içinde kalan seçmenin oy çokluğu ile seçilir. Ayni seçmen İlçe Belediye Meclisi için de oy kullanarak ilçelerin belediye meclislerini oluşturur. İldeki bütün seçmenler ayrıca il genel meclisi için de oy kullanarak, İl Genel Meclisinin oluşumunu sağlarlar.

İl genel meclisi ve belediye meclisi üyelikleri için yapılan seçimlerde, onda birlik baraj uygulamalı nispi temsil sistemi, belediye başkanlığı seçiminde ise çoğunluk sistemi uygulanır İl genel meclisi ve belediye meclisi üye sayıları ilçe nüfusuna göre, kontenjandan kalan sayıların partilere dağılımı ise D'Hondt Sistemine göre belirlenir (Kanun:2972-Madde:23)

İl Genel Meclisi, İl Özel İdaresinin karar organıdır, başkanını üyeleri arasından gizli oyla seçer. Ayrıca, İl Genel Meclisi kendi içinden gizli oyla bir yıl görev yapacak 5 kişilik İl Encümenini seçer.[48][49]

Merkezi yönetim, Vali ve İl Müdürlerinden oluşur. İl Özel İdaresi (İl Genel Meclisi ve İl Encümeni) seçilmişlerden oluşur, ancak Vali başkanlığında görev yapar. Yerel yönetim ise belediye başkanları ve belediye meclislerinden oluşur.

Kars Valisi, 1973-İzmit doğumlu Ziya Polat'dır. Ağustos 2023 tarihinde Yozgat Valisi iken atanmıştır.

2019 Türkiye yerel seçimleri sonunda Kars Belediye Başkanlığını kazanan Ayhan Bilgen (HDP), 25 Eylül 2020 tarihinde görevden alınmış, yerine Kars Valisi Türker Öksüz kayyum olarak atanmıştır.[50][51][52]

2019 Türkiye yerel seçimleri sonuçlarına göre Kars İl Genel Meclisi üye sayısı, 11 HDP, 3 MHP, 3 CHP ve 3 HDP olmak üzere 21'dir.[53] Kars Belediye meclisi ise 16 AK PARTİ, 7 MHP, 5 CHP ve 2 DSP olmak üzere 25 üyeden oluşur.[54]

2018 Genel seçimleri sonucu, Kars'ı temsilen TBMM'e AKP'den 2 milletvekili (Ahmet Arslan ve Yunus Kılıç), HDP'den 1 milletvekili (Ayhan Bilgen) seçilmiştir.[55] (Belediye başkanı seçilince, milletvekilliği düşmüştür.)

Kültür

Gelenekler

Kars ili gelenekleri il merkezindeki geleneklerle büyük benzerliğe sahiptir.

Festivaller

İl genelinde düzenlenen bazı festivaller aşağıda listelenmiştir.

  • Kars Kafkas Kültürleri Festivali[56]
  • Uluslararası Altın Kaz Film Festivali[57]
  • Avrupa Filmleri Festivali-Gezici Festival[58]
  • Murat Çobanoğlu Aşıklar Bayramı
  • Kaşar Festivali[59]

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ "Yeni Valiler Kararnamesi Resmi Gazete'de yayımlandı: 39 ilin valisi değişti". Haberturk.com. 27 Ekim 2018. 25 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2018. 
  2. ^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015. 
  3. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Güncel Nüfus Değerleri isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  4. ^ Temel Britannica Ansiklopedisi, cilt 10, Kars maddesi. ISBN 975-7760-02-1
  5. ^ "Kars Tarih Öncesi". kars.gov.tr. 5 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2008. 
  6. ^ http://www.kars.gov.tr/kars_tarihce.html/ 3 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Paleolitik Dönemi - Selçuklu Dönemi
  7. ^ http://www.kars.gov.tr/kars_tarihce.html/ 3 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Osmanlı Yönetimi
  8. ^ "Kars'ın Tarihçesi". kars.gov.tr. 3 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2014. 
  9. ^ "İl Komşuları ." 23 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2014. 
  10. ^ "Coğrafi Yapı". kars.gov.tr. 20 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2014. 
  11. ^ http://www.kars.gov.tr/kars_cografi_yapi.html/ 20 Ağustos 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. İklim ve Bitki Örtüsü başlığı
  12. ^ http://www.meteor.gov.tr/2006/tahmin/tahmin-iller.aspx?m=KARS 5 Mart 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. meteor.gov.tr
  13. ^ "KARSIN BİTKİ ÖRTÜSÜ". 12 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2008. 
  14. ^ a b "TARIMSAL YAPI". karstarim.gov.tr. 1 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mart 2008. 
  15. ^ http://www.kars.gov.tr/kars_snycumd.htm [ölü/kırık bağlantı]
  16. ^ Temel Brittanica Ansiklopedisi, cilt 10, Kars maddesi, sayfa 75
  17. ^ "Yöremizin Ünlü Kaşar Peyniri ve Alameti Farikası". karsardahanigdir.net. 15 Şubat 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mart 2008. 
  18. ^ "HAYVANSAL ÜRETİM". 1 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mart 2008. 
  19. ^ "Ticaret". kars.gov.tr. 13 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2008. 
  20. ^ "2024 yılı nüfusu". 26 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2025. 
  21. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 24 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Şubat 2020. 
  22. ^ "Fasikül I: Mufassal Neticeler İcmal Tabloları" (PDF). 28 Teşrinevvel 1927 Umumî Nüfus Tahriri. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 28 Mayıs 2021. 
  23. ^ "1935 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 20 İlkteşrin 1935 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  24. ^  . "Vilâyetler, kazalar, Nahiyeler ve Köyler İtibarile Nüfus ve Yüzey ölçü" (PDF). 20 İlkteşrin 1940 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 20 Ekim 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2016. 
  25. ^  . "1945 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 21 Ekim 1945 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  26. ^  . "Vilayet, Kaza, Nahiye ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 22 Ekim 1950 Umumi Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  27. ^  . "1955 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  28. ^  . "İl, İlçe, Bucak ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2021. 
  29. ^ "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  30. ^ "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  31. ^ "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  32. ^ "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  33. ^ "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  34. ^ "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  35. ^ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  36. ^ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  37. ^ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  38. ^ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  39. ^ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  40. ^ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  41. ^ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013. 
  42. ^ "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014. 
  43. ^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015. 
  44. ^ a b c d e f g
    • "Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016. 
    • "Kars Nüfusu". nufusu.com. Erişim tarihi: 5 Şubat 2021. 
    • "Kars Nüfusu". nufusune.com. 
  45. ^ "SunExpress İzmir-Kars uçuşları". kenthaber.com. 30 Aralık 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Haziran 2009. 
  46. ^  İçişleri Bakanlığı- İller İdaresi Genel Müdürlüğü
  47. ^ a b Karayolları Genel Müdürlüğü
  48. ^ "Hukuki Yapı ve Görevler". icisleri.gov.tr. 5 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2020. 
  49. ^ "İL ÖZEL İDARESİ KANUNU" (PDF). mevzuat.gov.tr. 18 Haziran 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2020. 
  50. ^ "HDP'li Kars Belediye Başkanı Ayhan Bilgen gözaltına alındı". aa.com.tr. 25 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ekim 2020. 
  51. ^ "Son dakika: Tutuklanan Kars Belediye Başkanı Ayhan Bilgen görevinden uzaklaştırıldı". hurriyet.com.tr. 7 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ekim 2020. 
  52. ^ "Son dakika… Kars Belediyesi'ne kayyum atandı". sozcu.com.tr. 4 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ekim 2020. 
  53. ^ "Meclis Üyeleri". karsozelidare.gov.tr. 22 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2020. 
  54. ^ "secimdagitimapp". biruni.tuik.gov.tr. 1 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2020. 
  55. ^ "secimdagitimapp". biruni.tuik.gov.tr. 2 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2020. 
  56. ^ http://www.kenthaber.com/Arsiv/Haberler/2006/Eylul/08/Haber_164050.aspx[ölü/kırık bağlantı]
  57. ^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2008. 
  58. ^ "Arşivlenmiş kopya". 21 Ocak 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2008. 
  59. ^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Şubat 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2008. 

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta Kars (il) ile ilgili ortam dosyaları mevcuttur.