Sovyetler Birliği siyaseti |
---|
Şu madde dizisinin bir parçasıdır: Sovyetler Birliği devlet yapısı |
Liderlik |
Komünist Parti |
Yasama |
Hükümet |
Yargı |
Siyaset |
Toplum |
Sovyetler Birliği'nin yaklaşık yetmiş yıllık tarihinin hiçbir döneminde ülkenin resmî bir lideri olmadı ve devlet başkanı de facto olarak yöneticilik yaptı, çünkü ülkedeki siyasi sistemi oluşturan iktidar tüm sovyetler arasında paylaştırılmıştı. Buna karşın her dönem pratikte üst düzey liderler bulunmaktaydı ve bu liderlerin genellikle Halk Komiserleri Konseyi Başkanlığı ya da Sovyetler Birliği Komünist Partisi Genel Sekreterliği makamları vasıtasıyla sorumlukları ve yetkileri bulunurdu. Devletin kuruluşunda Sovyetler Birliği Komünist Partisi (SBKP) öncü parti ilkesine uygun olarak devletin ana yönetim organı olarak konumlandı ve bu durum Sovyet Anayasası 6. maddesi ile anayasal olarak koruma altına alındı. Böylelikle SBKP toplumunda öncü rolü oynayan parti olarak tek parti yönetimi ile devlet yönetiminde söz sahibi oldu.
Sovyetler Birliği'nin ilk lideri olan Vladimir Lenin'in Mayıs 1920'de bir konuşma yaparken çekilen fotoğrafı.21 Mart 1922'de imzalanan Sovyetler Birliği Kuruluş Antlaşması sonrası kurulan ülkenin ilk lideri 30 Aralık 1922'de Sovyetler Birliği Sovyetleri Kongresi tarafından Halk Komiserleri Konseyi başkanı (başbakan) seçilen Vladimir Lenin'dir. Ancak 1918 yılında silahlı saldırıya uğramasından dolayı sağlığı gitgide kötüye gitti ve 21 Ocak 1924 tarihinde hayatını kaybetti. Ardından geçen sürede Josef Stalin parti içerisinde daha yetkili bir konuma yükseldi. Birçok kaynak 1920'li yıllarda Stalin'in Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi'ndeki etkinliğinin artmasının ve parti içerisindeki yükselişinin sonra Merkez Komitesi Genel Sekreterliği görevinin, gerek SBKP gerekse Sovyetler Birliği hükûmeti üzerinde söz sahibi olmasından dolayı pratik olarak "Sovyetler Birliği lideri" ile eş anlamlı hale geldiğini belirtir. Bu dönemde Komünist Parti Politbürosu ülkenin yönetim organı olarak işlev gördü ve üyeleri fiilen lider pozisyonda idiler. Bu dönemde Politbüro'nun asıl üyeleri Stalin, Lev Troçki, Lev Kamenev ve Nikolay Krestinski, yedek üyeleri ise Grigori Zinoviyev, Nikolay Buharin ve Mihail Kalinin idi.
Politbüro'nun lideri olarak Stalin, parti içerisinde çoğunluk olan taraftarlarıyla birlikte Büyük Temizlik olarak adlandırılan siyasi baskı dönemi başlattı ve muhalefet susturuldu. Bu dönem sonrası Stalin'in partideki yetkili konumu pekiştirildi. Bu dönem kimi kaynaklarca Stalin kişi kültü olarak anıldı. Haziran 1941'de Nazi Almanyası'nın Barbarossa Harekâtı kapsamında Sovyetler Birliği'ni işgal girişimini başlatması üzerine Devlet Savunma Komitesi kuruldu ve Stalin başkan olarak seçildi. Bu komite Büyük Vatanseverlik Savaşı boyunca devleti fiili olarak yönetti. Stalin'in Mart 1953'te yaşamını yitirmesinin ardından Merkez Komitesi Georgi Malenkov'u "Birinci Sekreter" olarak seçti, ancak Malenkov'a karşı Nikita Kruşçev tarafından muhalefet süreci başlatıldı. Kruşçev, Eylül 1953'te Birinci Sekreter olarak Merkez Komitesi'nin lideri olarak seçildi. Bu makam 1990 yılına kadar ülkede en üst düzey yöneticilik konumuydu.
1956'daki SBKP 20. Kongresi'nde Kruşçev, Stalin'i ve politikalarını açıkça kınadı ve destalinizasyon adı verilen Stalin dönemindeki liderlik anlayışlarının mahkûm edildiği süreç başladı. Dönemin parti kadroları bu süreci yıkıcı ve istikrarsızlaştırıcı ve Marksizm-Leninizm'in temel ilkelerden saptırma olarak algıladı ve Kruşçev gerek partide gerek ülkede çok sayıda düşman kazandı. Bunun sonucu olarak Anti-Parti Grubu ismiyle anılan eski üst düzey Sovyet liderlerinden oluşan grup 1957'de Kruşçev'i görevden almayı denedi, ancak başarısız oldu. Bu gelişmelerin ardından Kruşçev, Politbüro ile tartışmadan veya onay almadan siyasal kararlar alma yoluyla liderlik görevini sürdürdü. Küba füze krizi sonrası kendisine yönelik eleştirilerin artmasıyla birlikte 1964 yılında SBKP Birinci Sekreterliği görevini bıraktığını açıkladı. Yakın çalışma arkadaşı Leonid Brejnev aynı gün yapılan oylamada Birinci Sekreter olarak seçildi; Aleksey Kosıgin yeni Bakanlar Konseyi Başkanı oldu ve Anastas Mikoyan Yüksek Sovyet Prezidyumu Başkanı sıfatıyla görevini sürdürdü. 1965'te, Politbüro'nun kararıyla, Mikoyan emekli olmak zorunda bırakıldı; Nikolay Podgorni, Yüksek Sovyet Prezidyumu Başkanlığı görevini devraldı.
Sovyetler Birliği 1964-1977 yılları arasında Leonid Brejnev, Aleksey Kosıgin ve Nikolay Podgornıy oluşturduğu kolektif liderlik ile yönetildi. 25 Ekim 1968 tarihli bu fotoğrafta Komsomol'un 50. kuruluş yıl dönümü vesilesiyle gerçekleşen etkinlikte üç lider birlikte görülüyor.1964-1977 yılları arasında ülke Leonid Brejnev, Aleksey Kosıgin ve Nikolay Podgornıy'ın kolektif liderlik olarak oluşturduğu troyka adı verilen triumvirlik sistemiyle yönetildi. Birinci dünya ülkelerinde görülmeyen bu durum söz konusu ülkelerle ilişkilerde temsiliyet açısından zaman zaman karmaşalara yol açtı. Sonraki yıllarda Gorbaçov tarafından Durgunluk Dönemi olarak anılacak olan 1964-1982 yılları arasındaki dönem, ülkede diğer dönemlere göre düşük sosyo-ekonomik verimliliğin baş gösterdiği ve ülke yöneticilerinde gerontokrasinin belirgin halde olduğu bir dönem oldu. 1982'de Yuri Andropov SBKP Merkez Komitesi Genel Sekreterliği görevine seçildi ancak 1983 yılında büyüyen sağlık sorunları nedeniyle görevini yapamaz hale geldi ve Politbüro toplantılarına başkanlık etmesi gereken toplantılara nadiren katılabildi. Bu süreçte Nikolay Tihonov onun yerine toplantılara başkanlık yaptı. Andropov yalnızca 15 ay görevde kalabildi ve 1984 yılındaki ölümünün ardından Konstantin Çernenko Genel Sekreterlik görevine seçildi. Çernenko, 10 Mart 1985'teki ölümüne dek 13 ay bu görevi sürdürdü.
Anayasada Genel Sekreterlik görevine açıkça bir atıf bulunmaması nedeniyle, bir Sovyet liderinin ölümünden veya görevden çekilmesinin ardından, bu makamın halefi olarak kişi SBKP Politbürosu, Merkez Komite veya başka bir hükûmet ya da parti aygıtının desteğine ihtiyaç duymaktaydı. Ülkenin son anayasası olan 1977 Sovyet Anayasası itibarıyla Sovyetler Birliği Bakanlar Konseyi Başkanı aynı zamanda hükûmet başkanı, Yüksek Sovyet Prezidyumu Başkanı ise aynı zamanda devlet başkanı idi. Bakanlar Konseyi Başkanı'nın görevleri birinci dünya ülkelerindeki başbakanla, Yüksek Sovyet Prezidyumu Başkanı'nın görevleri ise bu ülkelerdeki cumhurbaşkanı ile eşdeğerdi.
Mihail Gorbaçov, 11 Mart 1985 tarihinde Politbüro tarafından Genel Sekreterlik görevine seçildi. Seçildiği dönem 54 yaşında olan Gorbaçov, Kruşçev döneminden sonra seçilen liderlere göre oldukça genç idi. Gorbaçov Mayıs 1985'te ekonomik gelişmenin yavaşladığını, ülkenin durgunluk dönemine girdiğini ve yetersiz yaşam standartlarının hüküm sürdüğünü açıkça ifade etti ve bunu yapan için ilk Sovyet lider oldu. Gorbaçov, daha önceki liderlerin yapmadığı politikalara girişti; bu politikalar perestroyka (Türkçe: Yeniden yapılandırma) ve glasnost (Türkçe: Şeffaflık) olarak anıldı. 1986-88 arasında Sovyetler Birliği ekonomisinin temelini oluşturan merkezî planlamayı kaldırdı ve devlet teşebbüslerinin kendi üretimlerini belirlemesine izin verdi. Daha önce özel sektöre izin verilmeyen işletmelerde özel yatırımlar sağladı ve yabancı yatırıma izin verdi. 1988 ve 1989'da o döneme kadar Marksizm-Leninizm'i ve komünizmin tanımlayan temel politikalardan uzaklaşıldı.
Mart 1990 tarihinde Sovyetler Birliği Devlet Başkanı makamı Genel Sekreterlik makamının yeniden şekillendirilmesiyle en yüksek Sovyet politik makam oluşturuldu. Başkanlığın kurulması döneminde eş zamanlı olarak Halk Vekilleri Kongresi temsilcileri anayasanın 6. maddesinin değiştirilmesine karar verdi. Bu karar partinin devlet ve Sovyet halkı üzerindeki egemenliğini diğer dönemlere göre daha zayıf bir hale getirdi. Yeni tasarıya göre ölüm, istifa ya da görevdeki bir başkanın görevden alınması durumlarında başkanın görevini başkan yardımcısı üstlenecekti, fakat bunun gerçekleşmesinden önce başkan yardımcısı Gennadi Yanayev'in önderliğindeki 1991 darbe girişiminden sonra başkan yardımcısının yerini Sovyetler Birliği Devlet Konseyi'nin seçilmiş bir üyesi aldı. Ardından Sovyetler Birliği dağıldı.
Aşağıdaki liste Sovyetler Birliği Komünist Partisi'nde, hükûmette veya her ikisinde liderlik yapan alan kişileri kapsar. † ile işaretli kişiler görevde ölen liderleri belirtmektedir.
Lider | Dönem | Kongre(ler) | Makam | Kaynak | |
---|---|---|---|---|---|
Geliş | Gidiş | ||||
Vladimir Lenin | 30 Aralık 1922 | 21 Ocak 1924† | 11.-12. Kongre | Halk Komiserleri Konseyi başkanı (RSFSC ve SSCB) | |
Aleksey Rıkov | 2 Şubat 1924 | 19 Aralık 1930 | Kongre görmedi | Halk Komiserleri Konseyi başkanı (RSFSC ve SSCB) | |
Josef Stalin | 21 Ocak 1924 | 5 Mart 1953† | 13.-19. Kongre | Komünist Parti genel sekreteri | |
Bakanlar Konseyi başkanı | |||||
Georgiy Malenkov | 5 Mart 1953 | 8 Eylül 1953 | 19. Kongre | ||
Nikita Kruşçev | 8 Eylül 1953 | 14 Ekim 1964 | 20.-22. Kongre | Komünist Parti birinci sekreteri | |
Leonid Brejnev | 14 Ekim 1964 | 10 Kasım 1982† | 23.-26. Kongre | Komünist Parti genel sekreteri | |
Yuriy Andropov | 10 Kasım 1982 | 9 Şubat 1984† | Kongre görmedi | ||
Konstantin Çernenko | 9 Şubat 1984 | 10 Mart 1985† | Kongre görmedi | ||
Mihail Gorbaçov | 10 Mart 1985 | 26 Aralık 1991 | 27.-28. Kongre | ||
Sovyetler Birliği devlet başkanı | |||||
Gennadiy Yanayev | 19 Ağustos 1991 | 21 Ağustos 1991 | Kongre görmedi | Sovyetler Birliği geçici devlet başkanı (1991 darbesi) |
Sovyetler Birliği'nde dört ayrı dönemde troyka adı verilen triumvirlik sistemi ile üçlü yönetim mekanizması oluşturulmuştur. İlki Lenin'in hastalığının ağırlaşmasından sonraki 3 yıllık dönemi, ikincisi Stalin'in ölümünden sonraki 3 aylık dönemi, üçüncüsü Kruşçev'in iktidardan düşürülmesi ve Brejnev'in yükseldiği dönemi, dördüncüsü ise Çernenko'nun hastalığı dönemini kapsar. Kolektif liderliğin hakim olduğu bu dönemlerde ülke, bir kişi şahsında liderlik yetkileri olmadan yönetildi.
Kişiler (Doğum–Ölüm) |
Görev süresi | Notlar | ||
---|---|---|---|---|
Mayıs 1922 ↓ Nisan 1925 |
Vladimir Lenin'in hastalığı kapsamında Mayıs 1922'de ilk inme ortaya çıktığında, onun görev yetkileriyle donatılmış üçlü bir yönetim mekanizması kuruldu. Buna karşın 2 Ekim 1922 tarihinde liderliğe geri döndü fakat durumu 9 Mart 1923 tarihinde yeniden ağırlaştı. Üçlü mekanizma Grigori Zinoviyev, Josef Stalin ve Lev Kamenev'den oluşuyordu. Kamanev ve Zinoviyev'in tek ülkede sosyalizm kuramına eleştiri getirip sosyalizmin ancak enternasyonal alanda elde edilebileceğine dair sıkı inançları yüzünden Nisan 1925'te troyka dağıldı. 1926 başlarında Kamenev ve Zinoviyev, Lev Troçki'nin öncülüğünü yaptığı Sol Muhalefet ile birleştiler. İkili, yıllar sonra Büyük Temizlik kapsamında idam edildi. | |||
Lev Kamenev (1883-1936) |
Josef Stalin (1878-1953) |
Grigori Zinoviyev (1883-1936) | ||
13 Mart 1953 ↓ 26 Haziran 1953 |
Bu üçlü yönetim Georgi Malenkov, Lavrenti Beriya ve Vyaçeslav Molotov'dan oluşmaktaydı. Malenkov ve Molotov'un Kruşçev'e destek vererek Beriya'nın tutuklatması ve kurşuna dizilmesiyle sonuçlanan kampanyaya destek vermesinden sonra dağıldı. | |||
Lavrenti Beriya (1899-1953) |
Georgi Malenkov (1902-1988) |
Vyaçeslav Molotov (1890-1986) | ||
14 Ekim 1964 ↓ 16 Haziran 1977 |
Kruşçev'in yönetimden düşürülmesini takiben kuruldu. Brejnev Birinci Sekreter, Kosıgin Bakanlar Konseyi Başkanı, Nikolay Podgorni ise Yüksek Sovyet Prezidyumu Başkanı görevindeydi. Bu üçlü mekanizma Brejnev'in 1977'de Podgorni'yi Prezidyum Başkanlığı'na getirmesiyle etkisizleşti. Bununla birlikte kolektif liderlik Podgorni'nin Brejnev'in etkisiyle parti liderliğinden uzaklaştırılmasına kadar farklı bir biçimde var olmaya devam etti. | |||
Leonid Brejnev (1906-1982) |
Aleksey Kosıgin (1904-1980) |
Nikolay Podgorni (1903-1983) | ||
13 Şubat 1984 ↓ 20 Aralık 1984 |
Konstantin Çernenko SBKP Genel Sekreterliği görevini üstlenmesine rağmen sağlığının bozuk olması ve buna bağlı nomenklaturalara komut verme eksiklikleri nedeniyle bu görevi tam olarak yerine getiremedi. Bu koşullar Çernenko'nun Sovyet cumhuriyetlerinin yerel politikaları kontrol edememesine yol açarken, Dışişleri Bakanı Andrey Gromıko ve Savunma Bakanı Dmitri Ustinov'un Sovyetler Birliği'nin askeriyesi ve dış politikasında etkin söz sahibi olma olanağını sağladı. Ustinov'un Aralık 1984'teki ölümüne dek bu üç kişi Politbüro'nun karar vermesinde yetkin idi. | |||
Konstantin Çernenko (1911-1985) |
Andrey Gromıko (1909-1989) |
Dmitri Ustinov (1908-1984) |
# | Lider | Doğum tarihi | Göreve gelme yaşı | Toplam görev süresi | Görevi bırakma yaşı | Ölüm tarihi | Toplam ömür |
---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | Lenin, VladimirVladimir Lenin | 1870042222 Nisan 1870(22 Nisan 1870) | 52 25252 yıl, 252 gün | 01 0221 yıl, 22 gün | 53 27453 yıl, 274 gün | 1924012121 Ocak 1924 | &0000000000019631.00000019.63153 yıl, 274 gün |
2 | Rıkov, AlekseyAleksey Rıkov | 1870042225 Şubat 1881(25 Şubat 1881) | 52 252 42 Yıl, 344 gün | 06 3206 yıl, 324 gün | 53 27449 Yıl, 299 gün | 1938031414 Mart 1938 | &0000000000020835.00000020.83557 yıl, 16 gün |
3 | Stalin, JosephJosef Stalin | 1878121818 Aralık 1878(18 Aralık 1878) | 45 03445 yıl, 34 gün | 29 04329 yıl, 43 gün | 74 07774 yıl, 77 gün | 195303055 Mart 1953 | &0000000000027105.00000027.10574 yıl, 77 gün |
4 | Malenkov, GeorgyGeorgi Malenkov | 190201088 Ocak 1902(8 Ocak 1902) | 51 05651 yıl, 56 gün | 01 3401 yıl, 340 gün | 53 03153 yıl, 31 gün | 1988011414 Ocak 1988 | &0000000000031417.00000031.41786 yıl, 6 gün |
5 | Khrushchev, NikitaNikita Kruşçev | 1894041515 Nisan 1894(15 Nisan 1894) | 60 29960 yıl, 299 gün | 09 2499 yıl, 249 gün | 70 18270 yıl, 182 gün | 1971091111 Eylül 1971 | &0000000000028272.00000028.27277 yıl, 149 gün |
6 | Brezhnev, LeonidLeonid Brejnev | 1906121919 Aralık 1906(19 Aralık 1906) | 57 30057 yıl, 300 gün | 18 02718 yıl, 27 gün | 75 32675 yıl, 326 gün | 1982111010 Kasım 1982 | &0000000000027720.00000027.72075 yıl, 326 gün |
7 | Andropov, YuriYuri Andropov | 1914061515 Haziran 1914(15 Haziran 1914) | 68 15068 yıl, 150 gün | 01 0891 yıl, 89 gün | 69 23969 yıl, 239 gün | 198402099 Şubat 1984 | &0000000000025441.00000025.44169 yıl, 239 gün |
8 | Chernenko, KonstantinKonstantin Çernenko | 1911092424 Eylül 1911(24 Eylül 1911) | 72 14272 yıl, 142 gün | 01 0261 yıl, 26 gün | 73 16773 yıl, 167 gün | 1985031010 Mart 1985 | &0000000000026831.00000026.83173 yıl, 167 gün |
9 | Gorbachev, MikhailMihail Gorbaçov | 193103022 Mart 1931(2 Mart 1931) | 54 00954 yıl, 9 gün | 06 2876 yıl, 287 gün | 60 29860 yıl, 298 gün | 30 Ağustos 2022 | &0000000000034037.00000034.03793 yıl, 68 gün |
10 | Yanayev, GennadyGennadi Yanayev | 1937082626 Ağustos 1937(26 Ağustos 1937) | 53 35853 yıl, 358 gün | 00 0020 yıl, 2 gün | 53 36053 yıl, 360 gün | 2010092424 Eylül 2010 | &0000000000026692.00000026.69273 yıl, 29 gün |